ادات (یاراقلار) نقش ارتباطی بین دیگر اجزای جمله را دارند. ادات حتی اگر از جمله حذف شوند ، خللی به کلیت جمله وارد نمی شود و مفهوم کلی جمله کماکان استنباط می شود. ادات نه مانند پیوندها بی معنی هستند و نه مانند واژه های مستقل دارای معنا و مفهوم مستقل هستند. هرچند می توان معنا و وظیفه ادات را خارج از جمله استنباط کرد ولی آنها در کنار دیگر اجزای جمله نقش خود را می توانند ایفا کنند.
تقسیمات ادات بسیار گسترده و متنوع است و در اینجا به تعدادی از اهم ادات اشاره می کنیم. بحثی در این ارتباط نیز در بخش فولکلور شهرستان میانه داشتیم که هم در کتاب موجود است و هم در سایت میانه.
– ادات شدت و تأکید: داها ، باری ، آخی ، ها ، لاپ ، آرتیق
نمونه: داها بوندان گؤزل اولماز ، لاپ اوجوزو بو ایدی
– ادات دقت : ائله ، بئله ، جه/جا ، ایندیجه
نمونه:ائله بوجور یاز ، بئله دانیش
– ادات علت : اوچون ، ایچون ، ایچین ، اؤترو ، گؤره ، او دور کی
نمونه: بونون ایچون گئتمه دیم ، سندن اؤترو قالدیم
– ادات استفهام: به یه (مگر) ، به یم (مگر من) ، یوخسا ، هانی ، هاچان ، هاچاق ، نه ، نه یه ، نه منه ، هارا ، نه جور ، نئجه ، هانسی ، هانکی ، می/۴ ، هایان ، هاردا
نمونه: هاردا قالمیشدین ، هانسی چایین سویو قورویوب
– ادات آرزو: اولایدی ، نه اولایدی ، نه اولار ، اولا ، کاش ، کئشگه ، کاشکی ، باری
نمونه: اولایدی کندیمیزه گئدم ، اولا بو ایل کنکوردان چیخام
– ادات دستوری : دئ ، گل ، گؤر ، قوی ، باخ ، باخ گؤرم
نمونه: گؤر نه دئییرم؟ ، باخ گؤرم هارا گئتمیشدین؟
– ادات ندا : آی ، هوی ، آهای ، هئی ، آ
نمونه: آی اینسان! تانری یا سیغین ، آ قیز آدین نه دی؟
– ادات تشبیه : کیمی ، کیمین ، تک ، تکین ، تکی ، سانکی ، اوخشار ، بنزر ، ائله بیل ، دئیه سن
نمونه: سنه اوخشار بیر اوغلان ایدی ، سنین کیمین آدام تاپیلماز
– ادات شرط : سا/۲ ، ایه (اگر) ، اگر
نمونه: ایه سربازلیغا گئتسم ، سربازلیغا گئتسم
– ادات مقصد : دوغرو ، دوز ، ساری
نمونه: دوز ائولرینه گئتدیم ، باغا ساری گئتدیم
– ادات همراهی : ایله ، له/۲ ، لن/۲
نمونه: سن ایله من گئده جه ییک ، سن ایلن من گئده جه ییک
– ادات استثناء : باشقا ، آیری ، سونرا ، اؤزگه ، سووای
نمونه: سندن باشقا بیر یولداشیم یوخ ، سندن سونرا کیمیم وار؟
– ادات تأسف : حاییف ، حئییف ، حئویک ، آخئی ، آخ ، وای ، نئجه
نمونه: حئییف کی بو جمعه گلنمه یه جگم ، آخئی! دونیانی آتارکن سنیلن قوجاقلاشایدیم
– ادات تعجب: بوی (میانه) ، پی (تبریز) ، وی (زنجان) ، ائ ، وای ، ماغیل ، په دده
نمونه: بوی! سن یئنه بورداسان؟ ، ماغیل گئتمه دین میانایا؟
– ادات رضایت: آخئی ، آخئش ، جان ، به به ، اؤلمه ، وار اول ، ساغ اول ، نه دئمیشم ، هابئله
نمونه: آخئش! دانشگاهدان چیخدیم ، اؤلمه نه گؤزل دانیشدین
– ادات محدودیت: آنجاق ، یالنیز ، بیرجه ، تکجه ، فقط
نمونه: یالنیز بیر آغاج قالدی ، تکجه بیر نفر امتحان وئریب
– ادات تصدیق و انکار: هه ، هن ، یوخ ، خئییر ، بلی ، دوز ، یالانسا ، اصلا ، ابدا ، توبا ، هئچ ، آهان
نمونه: یوخ گله بیلنمه رم ، یالانسا پیس گونه قالا
– ادات مکان و زمان: کیمی ، دک ، جان/۲ ، جاق/۲ ، چاغ ، قده ر
نمونه: میانایا دک گئده بیلمه رم ، میانایاجاق گئده جه یم