قواعد عربی ۴۸

قواعد درس نهم از کتاب اول دبیرستان

( جمله فعلیه را در این درس و جمله ی اسمیه را در درس آینده می خوانیم )

    نکته ی مهم۱:  جمله ی فعلیه : جمله ای است که غالباً با « فعل » شروع می شود (فعل ماضی ، فعل مضارع ، فعل امر . . . ) و هر فعلی نیاز مند به « فاعل » است ، جملات زیر همگی فعلیه هستند زیرا هر کدام با یک فعل شروع شده اند.

۱)أنـْزَلَ اللهُ الْمَطَرَ فَأَحْیا بِهِ الأرضَ . (جمله ی فعلیه ، چون با فعل ماضی شروع شده است .)

۲)یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فی السَّموات و ما فی الأرض . (جمله ی فعلیه ، چون با فعل مضارع شروع است .)

۳)اِصْبِرُوا إنَّ اللهَ مَعَ الصّابرین . ( جمله ی فعلیه، چون با فعل امر شروع شده است . )

   نکته ی مهم۲ : گفتیم هر فعلی ، فاعلی دارد و پدید آمدن فعل ، بدون فاعل محال است و دانستیم که « فعل » همیشه همراه « فاعل » می آید.

راه های تشخیص فاعل

 ۱) تشخیص از طریق معنی : مطمئن ترین راه برای یافتن فاعل در جمله ، ترجمه ی عبارت و درک مفهوم جمله است و می دانیم که فاعل در جمله ، انجام دهنده ی کار است و با استفاده از سوال ( چه کسی ؟  ) می توانیم فاعل جمله را تشخیص دهیم .

۲) تشخیص از طریق علامت: « فاعل » علامتی دارد که با دیدن آن به « فاعل » بودن کلمه پی می بریم. علامت فاعل « رفع ــُـ »  است . یعنی   کلُّ  فاعلٍ  مرفوعٌ

  اعراب فاعل «  رفع  » است  ! (  کُلٌّ فاعلٍ مرفوعٌ  )  معمولاً علامت رفع این نشانه ها هستند : (  ــُـــــٌـ  )

 نکته ی مهم ۳  : فاعل در جملات عربی پس از فعل می آید ؛  یعنی :  فعل +  فاعل  +  . . .

 جَــلَــسَ  الــتِّلمیذُ  عَلَــی الْکُرسِّی .                     جاءَ        علیٌّ    .

     فعل        فاعل و مرفوع                                                                  فعل      فاعل و مرفوع

نکته ی مهم۴ : فاعل در جملات عربی بعد از فعل و به سه صورت می آید :

۱-  اسم ظاهر :     خَلـَقَ    الـلهُ  الـسَّموات  و الأرضَ  بـالْحَقِّ   .

                                               فاعل و اسم ظاهر

۲-  ضمیر بارز (  آشکار )  :  اِصْبِرُوا إنَّ اللهَ مَعَ الصّابرین .

                                       فاعل ضمیر بارز « واو »

۳- ضمیر مستتر ( پوشیده ) :  هذِهِ الکوفَهُ تَبْدُو مِنْ بَعیدٍ .

                             ( فاعل این عبارت ضمیر مستتر « هی » در فعل « تَبْدُو » است . )

نکته ی مهم۵ : برخی از صیغه های فعل های ، ماضی ، مضارع  و امر دارای ضمیر بارز ( فاعل بارز ) و برخی دیگر از صیغه ها دارای ضمیر مستتر ( فاعل مستتر ) هستند .

توجه  کنید  :

۱) در فعل ماضی : تمام ضمایری که در آخر فعل ماضی می آیند (۱۲ ضمیر ) ضمیر بارز ( آشکارا ) نامیده می شوند و همه ی آن ها « فاعل » برای فعل خود هستند . (در صیغه های مفرد مذکر و مفرد مؤنث غایب ، فاعل ضمیر مستتر است ، در مفرد مذکر « هُوَ » و در مفرد مؤنث « هِیَ » مستتر است )

۲) در فعل مضارع : ضمایر ( ـا ( نِ ) ، و ( نَ ) ، ـْنَ ، یـ ( نُ ) در پایان ۹ صیغه ی فعل مضارع بارز ( آشکار ) هستند و در پنج صیغه ی بقیه ( مفرد مذکر غایب ، مفرد مؤنث غایب ، مفرد مذکر مخاطب ، متکلم وحده و متکلم مع الغیر) ضمایر ( هُوَ ، هِیَ ، أنْتَ ، أنا  ، نَحْنُ  ) فاعل ، مستتر هستند.

۳) در فعل امر :  ضمایر ( ـا ، ـوا ، یـ  ،  ـْنَ ) در پایان فعل امر مخاطب ( حاضر ) ، بارز ( آشکار ) هستند و فقط ضمیر (أنْتَ ) در صیغه ی « مفرد مذکر » مستتر است .

نکته ی مهم ۶ : در زبان عربی فعل از لحاظ « مذکر و مؤنث » بودن تابع فاعل خود می باشد ؛ مانند:

● یَدْخُلُ الْمُعَلِّمُ الصَّفَ . ( مذکر )                         ● تَدْخُلُ الْمُعَلِّمهُ الصَّفَ . ( مؤنث )

     فعل      فاعل                                                                           فعل       فاعل

 نتیجه  :  مطابقت میان فعل و فاعل از نکات بسیار مهم است ! با تمرین و تکرار این موضوع را یاد بگیریم .

نکته ی مهم۷ : کاربرد « فاعل » در زبان عربی همراه صیغه های غایب با صیغه های دیگر تفاوت می کند . در صیغه های غایب ، هر گاه فاعل به صورت اسم ظاهر بیاید ، فعل در آغاز جمله به صورت مفرد می آید .  به مثالهای زیر توجه کنید تا موضوع را بهتر بفهمید ؛

صیغه های غایب :

مذکّر

مؤنّث

مفرد

مثنی

جمع

نَجَحَ    الْمُعَلِّمُ

نَجَح    الْمُعَلِّمانِ

نَجَحَ    الْمُعَلِّمُونَ

مفرد

مثنی

جمع

نَجَحَتْ   الْمُعَلِّمهُ

نَجَحَتْ   الْمُعَلِّمتانِ

نَجَحَتْ  الْمُعَلِّماتُ

نکته ی مهم۸ : هرگاه فاعل به صورت « اسم ظاهر » نیامده باشد ، فعل همراه ضمیری می آید که

 همان ضمیر ، « فاعل » است وبه آن ضمیر بارز می گویند . به مثالهای زیر توجه کنید تا به موضوع پی ببرید.

ألْمؤمِنُ نَجَحَ            فاعل ضمیرمستتر« هو »     ألْمؤمِنهُ نَجَحَتْ          فاعل ضمیرمستتر« هی »

ألْمؤمِنانِ نَجَحا          فاعل ضمیر بارز« ـا »         ألْمؤمِنَتانِ نَجَحَتا        فاعل ضمیربارز « ـا »

ألْمؤمِنُونَ نَجَحُوا       فاعل ضمیر بارز« واو »        ألْمؤمِناتُ نَجَحْنَ        فاعل ضمیربارز« ـْنَ »

تذکر : توجه کنید که کلمه« الْمؤمِن » در آغاز تمام جمله ها « فاعل » نیست بلکه « مبتدا » است .

نکته ی ۶ : در صیغه های « مخاطب و متکلّم » همانند تمامی زبان ها ، فاعل به صورت « ضمیر» می آید؛ ولی به صورتمستتر ( مخفی )  مانند  :

أجْلِسُ (  أنا  ) ــ  تَجْلِسُون  ( و  )  ــ  تَجْلِسینَ  ( یـ  ) ــ نَشْکُرُ   ( نَحْنُ  )

              مستتر                              بارز                                بارز                          مستتر

سؤالات مهم :

 ۱- آیا در زبان فارسی میان فعل و فاعل مطابقت صورت می گیرد ؟

  ●  در بیشتر مواقع مطابقت صورت می گیرد ، اما موارد استثنایی هم وجود دارد ، مثلاً هر گاه بخواهیم برای فاعل مفرد ، احترام قائل شویم ، فعل را بصورت جمع می آوریم ، مثل : آقای مدیر تشریف ندارند ، خواهشمندم تشریف بیاورید .

 ● هر گاه فاعل جمع و بی جان باشد ، می توانیم فعل آن را بصورت مفرد بیاوریم ، مثل : دیوار ها فرو ریخت .

۲- جمله ی « معلمان در کلاس نشستند » را به دو صورت می توانیم به عربی برگردانیم .

 ● صورت اول :  جَلَسَ اَلْمعلِّمونَ فِی الصَّفِ .

 ● صورت دوم :  اَلْمعلِّمونَ  جَلَسُوا  فِی الصَّفِ .

۳- در صیغه های «  اُکْتُبْ  » ، «  اَکْتُبُ  » ، «  نَکْتُبُ  » فاعل را مشخص کنید .

ضمایر مستتر « أنْتَ » ، « أنا » و «  نَحْنُ » فاعل فعل های مذکور هستند . فاعل در این سه صیغه حتماً باید مستتر باشد . (واجب الْاستتاراست .)

۴- در فعل های فوق آیا فاعل می تواند ظاهر شود ؟

   خیر ، همان طور که گفتیم ، فاعل در این سه صیغه ( سه فعل ) همیشه مستتر و ظاهر نمی شود و محلاً مرفوع است .

مفعولٌ به و جار و مجرور

الف) مفعولٌ به : مفعولٌ به =   کلمه ای است که کار بر روی آن واقع می شود و مفعولٌ به همیشه منصوب است و علامت نصب آن غالباً ( ــً‌‌ــَـ ) است ، مانند :

یَـــدْخُـــلُ   الْمـــؤمــــنُ     الْــــجَــنَّهَ     ‌‌ـــ  کَــــتــــَبَ    الـــطّـــالبُ      رســالـــهً   .

      فعل             فاعل و مرفوع     مفعول به و منصوب             فعل              فاعل و مرفوع     مفعول به و منصوب

نکته ی۱: در جمله های فعلیه ( جمله هایی که با فعل شروع می شوند ) معمولاً سه رکن اصلی و اساسی دارند که عبارتند از : فـعل   +    فـاعل    +   مـفعولٌ بـه  . . .

 مانند  :                     یَضْرِبُ     الــلّـــهُ     الــأمـثالَ    .                    

                                 فعل              فاعل               مفعولٌ به

■ انواع فعل از نظر داشتن یا نداشتن « مفعولٌ به »   :

۱) فعل لازم : به فعل هایی که معنای آن ها با فاعل کامل می شود و نیاز به مفعولٌ به ،  ندارند ، « فعل لازم » گفته می شود ؛ مثل : جَلَسَ سعیدٌ  .      سعید نسشت .

 نکته ی۲ : اگر فعل جمله ، با سوال  چه کسی را ؟ و چه چیزی را ؟ معنی ندهد ، فعل لازم  است و گرنه متعدی می باشد .

۲) فعل متعددی  :  به فعل هایی که علاوه بر فاعل ، به مفعولٌ به ، هم نیاز داشته باشد « فعل متعدی » می گوییم ؛ مانند  :

          أکَلَ     الثَّعْلَبُ       قَـــلْبَ       الْــحِمارِ .

              فعل            فاعل           مفعولٌ به

 نتیجه : « مفعولٌ به » کلمه ای است که کار فاعل بر روی آن واقع می شود.

مفعولٌ به فقط در جملاتی می آید که فعل آن ها « متعدی » است.

نکته ی ۳ : در زبان فارسی هم  ، برخی از فعل ها لازمند ( نیاز به مفعول ندارند ) و برخی از فعل ها متعدی اند ( نیاز به مفعول دارند ) .

فعل های لازم        ==       آمد  ،  نشست  ،  رفت  ،  اعتماد کرد  ،  آشکار شد  و . . .

فعل های متعدی    ==       گرفت  ،  خورد  ،  دید  ،  زد  ،  فهمید  ،  نوشت  و . . .

راه های تشخیص مفعولٌ به

۱ – تشخیص از راه معنا  :  با ترجمه ی یک عبارت ، معلوم می شودکه مفعولٌ به دارد یا نه ، مفعولٌ به ، معمولاً با حرف نشانه ی « را » در فارسی همراه است و در عربی دارای علامت مخصوصی است .

۲- تشخیص از راه علامت : در زبان عربی « مفعولٌ به » دارای علامتی است که به وسیله ی آن علامت ، می توان  مفعولٌ به  را تشخیص داد .

 علامت « مفعولٌ به » معمولاً عبارت است ( ــَــًـ ) یعنی مفعولٌ به پیوسته منصوب است.« کُلٌّ مفعولٍ منصوبٌ .»

نکته ی ۴ : در زبان فارسی برای پیدا کردن مفعول از «چه کسی را » و «چه چیز را» استفاده می کنیم ، همین امر در عربی نیز می تواند راهنمای ما برای جست و جو «  مفعولٌ به » باشد .

۱-  اُطْلُبْ  الْعِلْمَ و لا تَکْسَلْ  .  علم را بجوی و تنبلی نکن . ( چه چیز را باید جست ؟   علم را ، پس«  علم » مفعول و  منصوب  است . )

۲-  شاهَدَ سلمانُ فاطمهَ ( س ) سلمان فاطمه را دید . ( چه کسی را دید ؟  فاطمه (س) را ، پس « فاطمه » مفعول منصوب است .

نکته ی ۵ : ضمایر « منفصل منصوب » : ضمایر منفصل منصوب معمولاً در ابتدای جمله  می آیند و « مفعولٌ به » می باشند ؛      مانند   :  إِیَّاکَ   نَعْبُدُ و  إِیَّاکَ نَسْتَعینُ   .

                                                   مفعولٌ به            مفعولٌ به

 مفعولٌ به معمولاً بعد از فاعل می آید.

 توجه  : ضمایر منفصل منصوب عبارتند از :  إِیَّاکَ (  تورا  )  ،  إِیَّاکُمْ (  شما را ) ، إِیَّای ( مرا )  ( ده صیغه  ی باقی مانده از این ضمایر را در آینده خواهیم خواند ) .

۲) ضمایر متّصل به سه قسم کلمه   : ضمایر متّصل به هر سه قسم کلمه  ( فعل –  اسم –  حرف ) متصل می شود و  هرگاه با فعل بیایند ، غالباً  « مفعولٌ به » است .

مانند   : قَدْ    جَعَلَکَ    اللهَُ حُرّاً .              إنَّما   نُطْعِمُکُمْ   لِوَجْهِ اللهِ

                مفعولٌ به و محلاً منصوب                                مفعولٌ به و محلاً منصوب

کلمات ( جَعَلَ و نُطْعِمُ ) فعل اند که همراه ضمایر ( ـکَ و ـکُمْ ) آمده اند و این دو ضمیر « مفعولٌ به »  هستند .

توجه  :  ضمایر متّصل ، به سه قسم کلمه عبارتند از : ( ـه ، ـهُما ، ـهُم ، ـها ، ـهُما ، ـهُنَّ ، ـکَ ، ـکُما ، ـکُم ، ـکِ ، ـکُما ، ـکُنَّ ، ـی ، ـنا )

ب) جار و مجرور

  نکته ی ۱: در زبان عربی تعدادی از حروف هستند که مانند حروف اضافه فارسی اند . این حروف « حروف جر » نامیده می شود و ویژگی آن ها این است که اسم بعد از خود را « مجرور » می کنند ، حروف جر  در عربی درست ، کار حروف اضافه  ،  در فارسی را انجام می دهند .

۱- تَقْنُطوا مِنْ رَحْمَهِ اللهِ  .    (   از رحمت الهی ناامید نشوید .  )

           حرف جار                            حرف اضافه

۲- یَدْخُلُونَ فی دینِ اللهِ أفْواجاً .   ( دسته دسته وارد در دین خدا می شوند .  )

             حرف جار                                                          حرف اضافه

۳- بِسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ .  (  به نام خداوند بخشنده ی مهربان .  )

 حرف جار                                        حرف اضافه

۴-   لَیْسَ کــَـمِثْلِهِ شیءٌ  .      (    هیچ چیزی مانند او نیست  .  )

           حرف جار                                                        حرف اضافه

نکته ی۲ :  در زبان عربی اسم بعد ازحرف جر را (  مجرور   ) (  اسم و حرف جر را با هم « جار و مجرور » )  می نامند و در زبان فارسی اسم بعد از حرف اضافه  را « متمم » می گویند  ؛ مانند  :

شاهَدَتُ تلمیذاً فـی  الــشَّارعِ   . دانش آموزی در           خیابان دیدم  .  فـی االشّارعِ  :

                           جار و مجرور

                     حرف جر   مجرور به حرف جر       حرف اضافه   متمم

نکته ی ۳ : مهم ترین حروف جر در زبان عربی که اسم بعد از خود را « مجرور » می کنند، عبارتنداز : حروف جر : به حروفی از قبیل  : مِنْ ( از ) ، فـِی (در) ، إلی (به ، به سوی) ، لـِ (برای) ، عَلی (بر،برروی) بـ ِ(با) ، کـ َ(مانند) ، عَنْ(از) و . . . « حروف جر » و به اسم بعد از آن ها « مجرور » و به هر دو « جار و مجرور » می گوییم .  و حروف جر، همیشه قبل از اسم می آیند .

سوالات مهم

۱- فرق معنایی کلمه ی « الطالب » در دو عبارت « ذَهَبَ الطّالبُ » و « رأیتُ الطّالبَ » چیست ؟

● دو کلمه از لحاظ معنایی فرقی ندارند ، هر دو معنی « شاگرد یا دانش آموز  » می دهند ولی از لحاظ نقش با هم فرق می کنند ، اولی « فاعل و مرفوع » و دومی « مفعولٌ به و منصوب » است.

۲- آیا می توان گفت که یکی از نشانه های اسم بودن ، وجود حرف جر قبل از آن است ؟

بله ،  زیراحروف جر قبل از اسم می آیند و اسم بعد از خود را  مجرور  می کند.

۳- چرا فعل های لازم به مفعول نیاز دارند ؟

 چون این قبیل از فعل ها  با فاعل خود معنی تام و کاملی دارند و برای کامل شدن معنی جمله ، نیاز به مفعول نیست ؛  مانند  :  جاءَ     الطّالبُ  .  (  دانش آموز آمد . )

                                  فعل لازم        فاعل

۴- آیا مفعولٌ به ، در آغاز جمله نیز قرار می گیرد ؟

بله ، مانند   : إِیَّاکَ نَعْبُدُ   . (   فقط تو را می پرستیم .  )

                       مفعولٌ به

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *