سؤال های کودکان از والدین در چه زمینه ای است؟
اگر والدین به دلایل مختلف مثل نداشتن اطلاعات و علم کافی درباره ی مسائل جنسی یا به دلیل شرم و حیاء اطلاعات درست و صحیح، راجع به مسائل جنسی را در محیطی امن و آرام به فرزندشان آموزش ندهند، کودکان برای اقناع و اشباع حس کنجکاوی خود، جواب سؤالات خود را از رسانه های مختلف مثل اینترنت، بلوتوث های تصویری ( فیلم و عکس های جنسی)، فیلم های نامناسب جنسی که از طریق CD و ماهواره پخش می شود، می گیرند.
این اطلاعات به صورت نادرست، مخفیانه، تحریک آمیز و هیجانی و در محیطی نامطلوب و نا امن، از دوستان، هم سالان و هم کلاسی ها دریافت می شود.
کودکان در سیر تکامل جنسی خود با سؤالات و ابهامات فراوانی مواجه می شوند، از جمله این که بچه چگونه خلق می شود؟ بچه چگونه به دنیا می آید؟ تفاوت دختر و پسر چیست؟ والدین با پاسخ به موقع، قابل فهم و مطابق سن فرزندشان، بین خود و فرزندشان اعتماد ایجاد می کنند که اولاً اگر فرزندشان با سؤالات و تجربیات جدیدی در رابطه با مسائل جنسی مواجه شد، بدون احساس ترس و گناه و قبل از آن که دچار مشکل و خطری شود، سؤالات خود را با والدین مطرح و با آن ها مشورت می کند؛ ثانیاً اگر هرگونه اطلاعاتی از دوستان، هم کلاسی ها یا با دیدن فیلم به دست آورده باشد، می تواند به راحتی با والدین مطرح کند، تا چنان چه اطلاعات نادرست و خلاف باشد، توسط والدین تصحیح و جلو انحرافات آنان گرفته شود.
پاسخ دادن به سؤالات جنسی کودکان بهتر است از چه سنی شروع شود؟
روان شناسان سن ۲/۵ تا ۴ سالگی را سن کنجکاوی می نامند. سنی که کودکان برای برقراری ارتباط با جهان اطراف خود، سؤالات بی شماری از آسمان و ریسمان و زمین و آسمان از والدین خود می پرسند . کودکان با آبشاری از سؤالات و پرسش های گوناگون در ذهن خود، به استقبال جهان می روند تا بدین وسیله خود و جهان پیرامون خود را بشناسند. این سن، دوران کنجکاوی و بیداری جنسی است. در ذهن کودکان سؤالات بی شماری راجع به جنسیت، تفاوت های دختر و پسر، چگونگی خلق بچه و به دنیا آمدن او ایجاد می شود. اکثر محققان معتقدند که بهترین سن پاسخ به سؤالات جنسی کودکان، زمانی است که کودک شروع به پرسیدن سؤالات جنسی از والدین می کند که حدود سن ۳ تا ۴ سالگی است. لزومی ندارد که والدین فی البداهه و قبل از این که فرزندشان راجع به این مسئله سؤالی داشته باشد، شروع به صحبت راجع به مسائل جنسی با فرزندشان بکنند.
همان گونه که والدین غذا و آب را کم کم و جرعه جرعه به کودکشان می خورانند، در پاسخ به سؤالات جنسی کودکان در این سن، نباید وسوسه شوند و همه ی مطالب را یک جا به فرزندشان آموزش بدهند. بسته به پرسش های مختلف کودکان، در زمان ها و موقعیت های مختلف، راجع به مسائل جنسی، والدین باید پاسخ های خیلی کوتاه و مختصر، در حد یک یا دو جمله به آن ها بدهند و از توضیحات اضافه و گزافه گویی پرهیز کنند. یعنی دادن اطلاعات راجع به مسائل جنسی باید خیلی کوتاه، صادقانه و در زمان های طولانی انجام داده شود، نه این که در زمان کوتاهی، آموزش های خیلی زیاد بدهیم که نه تنها مفید فایده نخواهد بود، بلکه ممکن است سبب گیجی و سردرگمی کودکان را فراهم آورد. به طور کلی هدف از آموزش جنسی کودکان، توضیح مفصل و شرح کامل و جزء به جزء مسائل و روابط جنسی نیست، بلکه هدف رفع ابهامات و پاسخ به سؤالاتی است که ذهن کودکان را به خود مشغول کرده است.
بهتر است والدین و خصوصاً مادران پاسخ گوی سؤال های کودکان در این زمینه باشند، چون بیش تر با کودکان ارتباط دارند و بیش تر با سؤالات فرزندان شان راجع به مسائل جنسی مواجه می شوند. والدین نقش اساسی و مهمی در تربیت و آموزش جنسی و پاسخ به سؤالات کودکان دارند. لذا مهم ترین منبع اطلاعاتی جهت رفع ابهام های جنسی و ارائه ی اطلاعات درست و مناسب سن کودکان در دوران کودکی، خانواده ها هستند. به والدین و خصوصاً مادران توصیه می شود که اطلاعات درست و مناسب و نحوه ی آموزش صحیح و پاسخ به سؤالات کودکان را از منابع موثق آموزشی مثل کتب آموزشی، شرکت در جلسات آموزشی، مراجعه به مشاوران و متخصصان روان پزشکی کسب کنند. پاسخ به سؤالات کودکان بزرگ تر و سنین قبل از بلوغ، به عهده ی والد هم جنس است، یعنی پسر با پدر و دختر با مادر.
والدین، نسبت به سؤالات کودکان شان، معمولاً چه عکس العملی نشان می دهند؟
بدون شک، اگر نگوییم تنها منبع که شاید مهم ترین منبع ارائه ی اطلاعات صحیح و مناسب برای کودکان، خانواده و والدین هستند. به همین دلیل برای این که والدین بتوانند به درستی به سؤالات و کنجکاوی های جنسی کودکان پاسخ دهند باید سطح آگاهی و اطلاعات خود را درباره ی مراحل رشد جنسی کودکان افزایش دهند.
والدین در پاسخ به سؤالات جنسی کودکان واکنش های گوناگون زیر را دارند:
۱- هیچ گونه اطلاعاتی به فرزندشان نمی دهند:
گاهی اوقات والدین در محیط منزل با خشونت رفتار می کنند و فضای وحشت انگیزی به وجود می آورند که کودک جرئت نمی کند درباره ی مسائل جنسی سؤال بکند و اگر هم سؤال کند با پاسخ شدید الحن آن ها مثل: « خفه شو بچه بی تربیت، برو گم شو بچه ی پر رو، دیگه از این حرف ها نزنی ها…» مواجه می شود و احساس شرم و گناه می کند.
برخی از پدرها و مادرها هم نسبت به سؤالات کودکان با بی اعتنایی برخورد می کنند یا از دادن پاسخ مناسب شانه خالی می کنند یا فرزندشان را به هم دیگر پاس می دهند که مثلاً « برو از مادرت بپرس» و به نوعی از دادن پاسخ، فرار می کنند و طفره می روند.
وقتی کودک پاسخ سؤالات ساده ی خود را دریافت نکند، کنجکاوی ها و احساس نیاز به پاسخ، در او سرکوب می شود و مسائل جنسی برای او تبدیل به دنیای وهم آلود، پر رمز و راز و همراه با شرم و گناه و گاه عقده می شود که معلوم نیست در بزرگ سالی به چه شکلی بروز می کند یا برای دریافت پاسخ مجبور می شوند به منابع خطرناک مثل دوستان ناباب و فیلم های ناجور رجوع کنند.
۲- اطلاعات کم و غلط به فرزندشان می دهند:
برخی والدین از سؤالات بی امان و بی شمار فرزندانشان به تنگ می آیند و چون نمی دانند چه پاسخی به آن ها بدهند، متوسل به دروغ گویی می شوند و اطلاعات نادرست و تحریف شده به فرزندان شان می دهند. مثلاً در پاسخ به سؤال « من چه جوری به دنیا آمدم؟» می گویند : «آقا کلاغه تو را از آسمان به منزل ما انداخت» یا « تو را از مغازه خریدیم». چون کودکان بعداً متوجه حقیقت می شوند، اعتمادشان به والدین کم می شود.
۳- اطلاعات بسیار زیاد به فرزندشان می دهند:
بعضی والدین که فکر می کنند خیلی مدرن و امروزی هستند، تصور می کنند از همان ابتدا باید همه ی مسائل جنسی را یک جا، بدون پرده پوشی و خیلی واضح و باز، به فرزندشان منتقل کنند . در صورتی که سؤالات کوتاه و مختصر کودکان، پاسخ های خیلی کوتاه و مفید والدین را می طلبد. چرا که کودک قدرت هضم بعضی مسائل را به دلیل نداشتن تفکر انتزاعی ندارد.
توضیحات اضافی و شرح مفصل مسائل جنسی نه تنها غیر ضروری است که گاهی خطرناک و درد سرساز و باعث تحریک جنسی کودکان می شود.
۴- پاسخ های مناسب و آموزش های صحیح ( متناسب با سن و مراحل رشد کودک) به فرزندشان می دهند:
متأسفانه فقط تعداد قلیلی از والدین با برنامه ریزی قبلی، صاحب فرزند می شود و از هر حیث ( مادی و معنوی) خود را آماده ی تربیت فرزند می کنند.
آنان وقت و انرژی لازم را جهت تربیت درست فرزندشان به کار می برند. کتاب های متعدد تربیتی می خوانند، در کلاس ها و جلسات آموزشی شرکت می کنند و زمانی که تربیت فرزندشان دچار ابهام و مشکلی می شوند به مشاوران و متخصصان روان پزشکی مراجعه می کنند.
این والدین با توجه به آمادگی که دارند، متناسب با سن، درک و فهم کودک، پاسخ های درست را با رعایت ادب، عفت و حدود شرعی به فرزندشان می دهند.
وقتی فرزندان به والدین اعتماد داشته باشند، می توانند هر زمان سؤالی به ذهن شان رسید بدون پرده پوشی و بدون احساس ترس، شرم و گناه آن را از پدر و مادر بپرسند و پاسخش را دریافت کنند. این کودکان در می یابند که اولاً پرسش و سؤال راجع به مسائل جنسی در منزل و از والدین ممنوع نیست و ثانیاً هیچ نیاز و ضرورتی پیدا نمی کنند که سؤالاتشان را در همه جا و از هرکسی بپرسند.
بدین صورت والدین، قبل از همه از افکار و رفتار فرزندانشان مطلع می شوند و پیش از آن ها که مشکل و خطری آنان را تهدید کند، راهنمایی و کمکشان می کنند.
به سؤالات جنسی کودکان چگونه باید پاسخ داد؟
والدین تصور خاصی از مسائل جنسی دارند و حریم خاصی برای آن قایل هستند. کودکان چنین تصوری ندارند و سؤالات شان در این رابطه، دلیل بر بی حیایی و بی شرمی آنان نیست و صرفاً ناشی از کنجکاوی آنان است. اگر والدین زمینه ی را آن چنان فراهم کنند که کودکان بدون ترس و شرم و بدون بیم و هراس از تحقیر، توهین و تنبیه و بدون محدودیت و منع خاصی، سؤالات جنسی خود را از والدین بپرسند و به پاسخ مناسب خود برسند، برای همیشه ساکت و آرام می شوند. ذهن آنان از این موضوع سیراب می شود. دیگر مسائل و موضوعات جنسی دغدغه ی ذهنی و فکری آنان نخواهد بود و به راحتی به سراغ دیگر موضوعات هستی می روند و راجع به آن ها سؤال می کنند، موضوعاتی مثل آسمان، ستارگان، ماه، خورشید، شب و روز، فرشتگان، خدا و شیطان، خیر و شر، آدم های خوب و آدم های بد ، بهشت و جهنم و …
اگر والدین به این سؤالات پاسخ مناسب ندهند یا دروغ بگویند، کودکان دچار سردرگمی می شوند، ذهن آن ها حساس تر می شود و فکر می کنند که حتماً کاسه ای زیر نیم کاسه است و در این موضوع حتماً رازی نهفته است که والدین آن ها را از آنان مخفی می کنند بنابراین وقت و انرژی زیادی در این راه تلف می کنند و میل و عطش آن ها برای رسیدن به پاسخ تشدید می شود و می خواهند به هر شکل ممکن رمز گشایی کنند و سر از این راز در بیاورند . حتی ممکن است این کنجکاوی، سال ها و تا زمان بلوغ ادامه یابد.
والدین در پاسخ گویی، چه نکاتی را باید رعایت کنند؟
۱- توهین و تحقیر نکنند:
والدین نباید فرزندشان را به دلیل سؤال شان ملامت و سرزنش کنند، مثل: « بی تربیت، این هم سؤاله که می کنی»، « خفه شو بی شعور، دیگه از این حرف ها نزنی ها».
۲- تهدید و تنبیه نکنند:
برخی والدین، اگر فرزندشان سؤالی راجع به مسائل جنسی بپرسند یا احیاناً به آلت تناسلیش دست بزند، برخوردهای خیلی خشنی می کند: « اگر به اون جات دست بزنی، داغت می کنم»، « دیگه به چیزت دست نزنی ها، والا می کشمت»؛ و حتی بچه را کتک می زنند، آن ها یادشان رفته است که همین کارها را خودشان در کودکی، بارها انجام داده اند.
۳- مسخره نکنند:
کودکان با تمسخر و ریشخند و دست انداختن، اعتماد به نفس خود را از دست می دهند.
۴- شرمنده و ناراحت نشوند:
برخی والدین وقتی با این گونه سؤالات مواجه می شوند، خجالت زده می شوند، روی دست خود می زنند، و به کودک این گونه القا می کنند که اتفاق خیلی ناگواری افتاده است. آن ها نگرانی و شرم خود را به فرزند خود منتقل می کنند و این باعث می شود که کودک نتواند سؤالات و مشکلات خود را به راحتی مطرح کند.
۵- شنونده ی خوبی باشند:
والدین باید اجازه بدهند فرزندشان در کمال آرامش سؤالات خود را مطرح کند، و تا منظور او را به درستی متوجه نشده اند، پاسخ ندهند. شتاب زدگی در پاسخ دادن سبب گیج شدن کودک می شود، به نحوی که گاه کودک می گوید، منظورم این نبود.
وقتی کودک درباره ی نحوه ی تولد انسان سؤال می کند، چگونه باید پاسخ داد؟
از سؤالات مهمی که معمولاً ذهن همه ی کودکان را به خود مشغول می کند، این است که آن ها چگونه خلق می شوند و چگونه به دنیا می آیند؟ والدین وقتی با این سؤالات مواجه می شوند گاهی اوقات با دستپاچگی پاسخ های سر بالا و بی سروته و گاه عجیب و غریب می دهند و برای این که فرزندشان را از سر خود وا کنند به هر دست آویزی متوسل می شوند، مثلاً به آن ها می گویند: « خدا تو را از آسمان به منزل ما انداخت»، « آقای پستچی تو را از پستخانه برای ما آورد»، « آقای دکتر از بیمارستان تو را به ما داد »، « تو را از مغازه خریدیم». چنین پاسخ هایی نه تنها ذهن کنجکاو کودکان را آرام و آن ها را قانع نمی کند، بلکه ذهن آن ها را دچار اوهام و خیال می کند و آن ها را بیشتر دچار تشویش و ابهام می کند. آن ها با خودشان فکر می کنند، « چه طور من از آسمان به زمین افتادم، ولی هیچ طوریم نشد، چگونه توی پاکت نامه جا گرفتم یا چه جوری در کیف آقای دکتر نفس می کشیدم..»
به جای این پاسخ ها، می توانیم به آن ها پاسخ صحیح، کوتاه و قابل فهم زیر را بدهیم. برای بچه های ۳ تا ۴ ساله کافی است بگوییم « تو از شکم مامان بیرون آمدی» ولی بچه های ۵ تا ۸ ساله توضیح بیش تری می خواهند، مثلاً: « تو اولش خیلی کوچولو بودی، حتی از یک بند انگشت هم کوچولوتر بودی و توی شکم مامانی زندگی می کردی، مامانی برای این که تو، بزرگ و خوشگل بشی، غذاهای خوب و میوه های خوب مثل سیب می خورد. آن وقت تو رشد کردی و به اندازه ی یک نی نی شدی. آن وقت رفتیم بیمارستان و خانم دکتر تو را از شکم مامان بیرون آورد و به ما داد».
برخی کودکان بزرگ تر، کنجکاوی بیش تری می کنند و از والدین، توضیحات بیش تر و کامل تری راجع به بارداری و زایمان می خواهند و دوست دارند بدانند که جای مخصوص بچه ها در شکم مادر کجاست و چگونه بچه متولد می شود.
می توان از کتاب هایی استفاده کرد که تولید مثل گیاهان، جانوران و انسان را به صورت نقاشی و شکل توضیح داده اند، یکی از این کتاب ها که توسط انتشارات کانون پرورش فکری چاپ شده است، ابتدا رشد یک گیاه از یک دانه ی کوچک مثل دانه ی گندم و جو را نشان می دهد. در مرحله ی بعد، اجزای تولید مثل دو گل نر و ماده را نشان می دهد، مثل مادگی، کلاهک و پرچم. سپس گرده افشانی بین دو گل نر و ماده و به وجود آمدن یک گل کوچک را نشان می دهد، در مرحله ی بعدی، شکل دو حیوان نر و ماده مثل گوسفند و اعضای تناسلی آن ها را به صورت شماتیک ( طرح مانند) نشان می دهد و چگونگی به وجود آمدن و به دنیا آمدن یک بره ی کوچولو را نشان می دهد و در مرحله ی آخر دو شکل زن و مرد را نشان می دهد و به صورت شماتیک اعضای تناسلی زن ( تخمدان ها، رحم و کانال زایمان) و اعضای تناسلی مرد ( پروستات و بیضه ها) را نشان می دهد، در این تصویر، جنین، درون رحم مادر، به صورت شماتیک، نشان داده شده است.
به اختصار به آن ها می گوییم « یک سلول یا ماده ای از بدن پدر، با یک سلول یا ماده ای از بدن مادر، مخلوط شدند، نوزاد، اول به اندازه ای یک دانه گندم بود، سپس توی کیسه ای در شکم مادر ( رحم) بزرگ و بزرگ تر شد و به اندازه ی یک تخم مرغ و سپس به یک نی نی کوچولو تبدیل شد و دکترها توی بیمارستان، نی نی کوچولو را از شکم مادر در آوردند».
بعضی مادرها، قسمت جراحی شده ی زیر شکمشان را که سزارین شده اند، به فرزندانشان نشان می دهند و به آن ها می گویند که « دکتر تو را از این جای شکمم در آورده است».
هیچ گونه نیازی به توضیح راجع به چگونگی تشکیل نطفه و رابطه ی جنسی نیست.
گاهی اوقات علی رغم توضیحات کافی و مناسب والدین، بعضی از کودکان راضی نمی شوند و می خواهند وارد جزئیات مسائل جنسی شوند که به احتمال زیاد، اطلاعات مضر و نامناسبی از کودکان بزرگ تر مثل دوستان، برادر، خواهر و هم کلاسی ها یا از طریق دیدن فیلم به دست #۶۱
آورده اند، لازم است والدین، این منابع اطلاعاتی نامناسب، غیر معتبر و آسیب رسان را شناسایی و هرچه سریع تر ارتباط کودکشان را با این منابع قطع کنند، چرا که کودکان نباید اطلاعاتی بیش از سن خود داشته باشند.
اگر کودکان از نقش پدر در تولید مثل بپرسند، چگونه باید پاسخ داد؟
باید گفت، پدر مواظب مادر است و از او حمایت می کند، پدر بیرون از خانه کار می کند و غذا برای مادر می آورد تا مادر بخورد و نوزاد توی شکم مادر بزرگ بشود، آن وقت پدر، مادر را به بیمارستان می برد تا دکتر، نوزاد کوچولو را از شکم مادر بیرون بیاورد.
اگر کودکان بپرسند، چرا بچه در شکم پدر، بزرگ نمی شود؟ باید به آن ها توضیح داد، در بدن زن ها کیسه ای وجود دارد که اسم آن « رحم» است و بچه در آن بزرگ می شود و مردها در شکم شان « رحم» ندارند. چون خدا، مردها و زن ها را به شکل های متفاوتی آفریده است. به کودکان خصوصاً پسران باید این اطمینان را بدهیم که بچه ها برای این که بتوانند رشد کنند علاوه بر مادر به حمایت پدر هم نیاز دارند تا برای آن ها غذا بیاورد و آن ها را دوست داشته باشد. بدین وسیله دخترها متوجه می شوند که حاملگی، بارداری و نهایتاً زایمان و مادر شدن مخصوص جنس مؤنث است و پسرها وقتی بزرگ تر می شوند متوجه می شوند که مردها، زن ها را بارور می کنند.
اگر کودکان بپرسند چرا مامان پستان دارد، ولی بابا ندارد؟ باید پاسخ داد « وقتی نوزاد، از شکم مادر بیرون می آید، گرسنه است، خدا پستان را برای مادر آفریده تا نی نی کوچولو، از آن شیر بخورد و بزرگ شود».
وقتی که کودکان از تفاوت جنسی خود و دیگران می پرسند، چگونه باید جواب داد؟
کودکان در حدود سن ۳ تا ۴ سالگی تفاوت بین خود و جنس مخالفشان را متوجه می شوند. اگر به هر دلیل پسر و دختر در این سن، آلت تناسلی هم دیگر را ببینند یا این که والدین در اثر بی احتیاطی در حضور فرزندی ( مثلاً پسر)، فرزند دیگر خود را ( دختر) برهنه کنند یا والدین، پسر و دختر را با هم به حمام ببرند وآن ها را در حضور هم برهنه کنند، این سؤالات پدید می آید. وقتی دختر و پسر در این سن هم دیگر را برهنه می بینند، متوجه تفاوت های آناتومیکی بین خود می شوند. در چنین شرایطی، کودکان از والدین سؤال می کنند که، چرا آلت تناسلی دخترها و پسرها تفاوت دارد؟ پسرها چیزی دارند که دخترها ندارند. والدین ضرورتاً باید از این فرصت مناسب استفاده کنند و روی تفاوت بین دو جنس دختر و پسر تأکید کنند. می توانند به اختصار توضیح بدهند که : « بین دخترها و پسرها تفاوت زیادی وجود دارد. خداوند دخترها را یک جور و پسرها را جور دیگری آفریده است. دخترها موی بلند دارند و دامن می پوشند. پسرها موهای تازه دارند و شلوار می پوشند. دخترها وقتی بزرگ می شوند، مثل مامان می شوند و به بچه هایشان شیر می دهند. پسرها هم وقتی بزرگ می شوند، ریش و سبیل در می آورند و مثل بابا می شوند».
تأکید روی تفاوت میان پسرها و دخترها باید آن قدر قطعی، طبیعی و آشکار باشد تا کودکان دچار تشویش و اغتشاش فکری نشوند و خللی در هویت جنسی آن ها پدید نیاید.
منبع مقاله: امین زاده، دکتر مجتبی، مسائل جنسی کودکان (تعلیم و تربیت فرزندان)، تهران: نشر قطره، چاپ اول، (۱۳۸۹).
نویسنده: دکتر مجتبی امین زاده