قواعد عربی ۳۹

قواعد درس چهارم از کتاب دوم دبیرستان

   حرکت حرف آخر کلمه‌ی «  هذا » در هر سه جمله ی فوق عوض نشده و ثابت می‌باشد . اما نقش و ترکیب کلمه در هر جمله ، با جمله‌ی دیگرمتفاوت است ، بنابراین کلمه‌ی « هذا » یک کلمه‌ی « مبنی » است و اعرابش « محلّی » می‌باشد .

مهترین کلمات مبنی که اعراب همگی آنها « محلی » می‌باشد عبارتند از:‌

۱) ضمایر ، ۲) اسماء اشاره ( جز در صیغه‌های مثّنی که اعرابشان فرعی و با حروف است )

 ۳) اسم های موصول ( جز در صیغه‌های مثنّی که اعرابشان فرعی و با حروف است )

 ۴) اسم های شرط ،  ۵) اسم های استفهام و…

جمله و شبه جمله ( جار و مجرور ، ظرف ) نیز اعرابشان « محلّی » می‌باشد . مانند  :

اَلـــلّــهُ بَــعَـــثَ الْــأَنـبـیـاءَ .

اللّهُ : مبتدا و مرفوع با اعراب اصلی ظاهری ( ضمه ) .

بَعَثَ : فعل وفاعل (جمله‌ی فعلیه) ، فاعلش ضمیر مستتر « هُو » جمله‌ی فعلیه‌ی « بَعَثَ » خبر برای مبتدا و محلاً مرفوع .

الْأَنبیاءَ: مفعولٌ به و منصوب با اعراب اصلی ظاهری « فتحه » .

ألْــحَــمْـــدُ لِـــلّــــهِ .

ألْحَمْدُ: مبتدا و مرفوع با اعراب ظاهری « ضمه » .

لِلّهِ: جار و مجرور (شبه جمله) ، خبر برای مبتدا و محلاً مرفوع .

تعریف اعراب تقدیری : برخی کلمات با وجود معرب بودن علامت‌های اعراب را نمی‌پذیرند و اعراب آن ها را از نقش کلمه در جمله باید تشخیص داد . به چنین اعرابی در اصطلاح « اعراب تقدیری » می‌گویند . مثل اعراب کلمه « اَلْقاضی »

حکَم  الْقاضی العادلُ بالْعدلِ          أحْتَرِمُ  الْقاضیَ الْعادلَ              نحن بحاجهٍ إلی  الْقاضی الْعادِلِ.

    فاعل و تقدیراً مرفوع            مفعولٌ به و منصوب ظاهراً                   مجرور به حرف جر  تقدیراً

   علامت اعراب کلمه‌ی « اَلْقاضی » فقط در عبارت دوم ظاهر شده است  یعنی در حالت نصبی ، حرکت فتحه ( ـَـ ) را پذیرفته است .

 کلمه‌ی « القاضی » اسم « معرب » است که در حالات رفعی ( ـُــٌـ ) و جری ( ـِــٍـ ) اعرابش ظاهر نمی شود ، بلکه « تـقدیری » است ، اما در حالت نصبی اعرابش ، اصلی ظاهری می‌باشد و با  فتحه ( ــَـ ) منصوب شده است .

کلماتی که اعرابشان تقدیری است ، عبارتند از :

۱- اسم منقوص              ۲- اسم مقصور           ۳- اسم مضاف به «یاء» متکلم

    ۱- تعریف اسم منقوص : به اسم‌هایی مانند « قاضی ، رامی ، حافی ، هادی ، داعی ، عالی ، راضی و … » که به حرف یاء ما قبل مکسور ( ـِـی ) ( به شرطی که یاء مشدّد نباشد ) ختم می‌شوند اسم « منقوص » می‌گویند .

    اعراب اسم منقوص : اسم منقوص اگر دارای ( الـ ) باشد در حالت‌های « رفع »  و « جر » اعرابش تقدیری و در حالت « نصب » اعرابش اصلی ظاهری است . مانند :

جاءَ اَلـْقاضِی .       رأیتُ اَلْـــقـــاضِـــیَ .                     نَظَرتُ إلی  اَلْـقاضِـی .

فاعل و تقدیراً مرفوع      مفعول به و منصوب با اعراب اصلی ظاهری «فتحه »         مجرور به حرف جر تقدیراً

    حالا اگراسم منقوص خالی از « الـ » باشد ، غالباً « یاء» آخر آن به تنوین کسره تبدیل می‌گردد : (غیر از حالت نصب ) . مانند :

جاءَ   قـاضٍ .                   رأیتُ   قـــاضِــیاً                      نَظَرتُ إلی   قـاضٍ .

فاعل و تقدیراً مرفوع           مفعول به و منصوب با اعراب اصلی ظاهری «فتحه         مجرور به حرف جر تقدیراً

۲- تعریف اسم مقصور:  به اسم‌هایی مانند « هُدَی ، دنیا ، فَتَی ، کُبْرُی و … » که به حرف « الف »‌ ختم می‌شوند ، اسم « مقصور» می‌گویند .

   اعراب اسم مقصور: اسم مقصور در هر سه حالت ( رفع ، نصب ، جر ) اعرابش « تقدیری » است و در هیچ حالتی اعرابش ظاهر نمی‌شود . مانند :

جاءَ  اَلْـفَـتَـی .                        رأیتُ   اَلْـفَـتَـی .                نَظَرْتُ إلی   اَلْـفَـتَـی.

    فاعل و تقدیراً مرفوع                                مفعولٌ به و تقدیراً منصوب                         مجرور به حرف جرّ تقدیراً

    حالا اگراسم مقصور خالی از « الـ » باشد ، غالباً  الف آن به تنوین فتحه یعنی (نصب ــًـ ) تبدیل می‌گردد : مانند : هُدَی ، فَتَی .

  نکته ی مهم ۱ : تنوین اسم‌های منقوص (غیر از حالت نصب ) و اسم‌های مقصور ، علامت‌ اعراب به شمار نمی‌آید .

۳- تعریف اسم مضاف به یاء متکلم : هر اسمی که به ضمیر « یاء » متکلم وحده اضافه شود . اعرابش تقدیری است :‌ مانند :‌ قَلَمی ، اَبـی ، اَخی ، والِدَتـی و …

جــــاءَ   اَخــــــی .                                رأیتُ اَخــــــــــی .

   فاعل و تقدیراً    مضاف الیه و مبنی                      مفعول به تقدیراً       مضاف الیه و مبنی

             مرفوع             محلاً مجرور                                 منصوب          محلاً مجرور

                                    نَـظـَرْتُ إلـی اَخـــــــــی .

                                       مجرور به حرف         مضاف الیه و مبنی

                                          جار تقدیراً                محلاً مجرور

  نکته ی مهم ۲ : اعراب ضمیر متکلم وحده « یاء » در هر سه جمله « مضاف الیه » و محلاً مجرور است ، زیرا ضمایر مبنی‌اند و اسم‌های مبنی اعرابشان « محلّی » است .

اعراب تقدیری اسم مقصور و اسم منقوص عبارتند از :

اعراب تـقدیری

رفع

نصب

جر

« فتی »  مقصور

تـقدیری

تـقدیری

تـقدیری

« قاضی»  منقوص

تـقدیری

اصلی ظاهری ـَـًـ

تـقدیری

نکته ی مهم ۳ : تنوین ، اسم‌های منقوص (غیر از حالت نصب ) و مقصور علامت اعراب به شمار نمی‌آیند .

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *