قواعد درس سوم از کتاب اول دبیرستان
ماضی مضارع امر
( تَصَدَّقَ ) ( یَتَصَدَّقُ ) ( تَصَدَّقْ )
سوال۲ : صیغه ی اول فعل ماضی در باب « تَـفَعُّل » چند حرف زاید دارد؟
دو حرف زاید دارد ، مثلاً در « تَصَدَّقَ » ( تــ و تکرار عین ) حروف زاید و سه حرف (ص ، د ، ق ) حروف اصلی اند.
سوال۳ : آیا می توانید سه مصدر باب « تَفَعُّل » را که در فارسی به کار می رود ، ذکر کنید؟
بله ، تَشَکُّر ، تأمُّل ، تَـفَکُّر ، تَحَـمُّـل
( ۵ ) باب « تَفاعُل »
۱- ماضی این باب بر وزن « تَفاعَلَ » است ، مثل: تَکاتَبَ ، تَظاهَرَ
۲- مضارع این باب بر وزن « یَتَفاعَلُ » است ، مثل: یَتکاتَبُ ، یَتَظاهَرُ
۳- امر این بـــاب بر وزن « تَفاعلْ » است ، مثل: تَکاتَبْ ، تَظاهَرْ
۴- مصدر این باب بر وزن « تَفاعُل » است ، مثل: تَکاتُب ، تَظاهُر
سوال۱ : ماضی و مضارع و امر فعل « قَبِلَ » از باب ( تَفاعُل ) کدام است؟
ماضی مضارع امر
( تَقابَلَ ) ( یَتَقابَلُ ) ( تَقابَلْ )
سوال۲ : صیغه ی اول فعل ماضی در باب « تَفاعُل » چند حرف زاید دارد؟
دو حرف زاید دارد ؛ مثلاً در : تَکاتَبَ ، حروف ( تـ ، ا ) زاید و حروف (ک ، ت ، ب) اصلی اند.
سوال۳ : فعل « تَضارَبَ » ماضی است یا مضارع؟
این فعل ماضی باب « تَفاعُل » است و نباید بلافاصله با دیدن « تَـ » در اول این فعل اشتباه کرده و بگوییم ، مضارع است ، لطفاً به وزن فعل ماضی در باب « تَفاعُل » دقت کنید.
سوال۴ : آیا از مصادر باب « تَفاعُل » کلماتی در زبان فارسی به خاطر دارید؟
بله ، تَصادُف ، تَجاوُز ، تراکُم ، تَجانُس ، تَبادُل و ….
توجه : صیغه ی اول ماضی در باب « تَفاعُل » حرف « تـ » دارد ، باید دانست که حرف « تاء » در این جا از حروف مضارعه نیست ، بلکه از حروف زاید فعل ماضی باب تفاعل است.
سوال مهم کنکوری : فرق ( تَفاعَلوا و تَفاعَلوا ) در چیست ؟
جواب : تَفاعَلوا فعل ماضی و جمع مذکر غایب است ولی تَفاعَلوا فعل امر و جمع مذکر مخاطب می باشد .
نکته ی مهم : « ماضی » و « فعل امر » در باب « تَـفاعُل » ، هر دو به صورت « تَـفاعَل» می آیند و شباهت شان در این است که در ماضی حرف « عین » فتحه ــَــ دارد و در فعل امر حرف « عین» مفتوح است ( فتحه ـــَــ دارد ) ، مثلاً : تَکاتَبْ ، تَبادَلْ ، تَقْاتَلْ ( فعل امر ) ، تکاتَب ، تقاتُل ، تَبادُلْ ( ماضی )
( ۶ ) باب « إفْتِعال
۱- ماضی این باب بر وزن « إفْتَعَلَ » است ، مثل : اِکْتَسَبَ ، اِجْتَمَعَ ، اِنْـتَصَبَ
۲- مضارع این باب بر وزن « یَفْتَعِلُ » است ، مثل : یَکْتَسِبُ ، یَجْتَمِعُ ، یَنتَصـِبُ
۳- امر این بـاب بر وزن « اِفْتَعِل » است ، مثل : اِکْتَسِبْ ، اِجْتَمِعْ ، اِنْتَصِبْ
۴- مصدر این باب بر وزن « اِفْتِعال » است ، مثل : اِکْتَساب ، اِجْتِماع ، اِنتِصاب
سوال ۱ : ماضی و مضارع و امر فعل « حَرَمَ » از باب « اِفْتِعال » کدام است؟
ماضی مضارع امر
( اِحْتَرَمَ ) ( یَحْتَرِمُ ) ( اِحْتَرِمْ )
سوال ۲ : صیغه ی اول فعل ماضی در باب « اِفْتِعال » چند حرف زاید دارد؟
دو حرف زاید دارد؛ مثلاً درفعل: « اِحْتَرَمَ » ، حروف ( اِ ــ تـ ) زاید و حروف ( ح ، ر ، م ) اصلی اند.
سوال ۳ : آیا می توانید سه مصدر باب « اِفْتِعال » را که در فارسی به کار می رود ، ذکر کنید؟
بله ، اِجتماع ، اِعتراض ، اِتّحاد ، اِختیار و ….
نکته ی ۴: باید دانست که برخی از ساخت های فعل ماضی در باب های مختلف مثل باب افتعال و افعال و تفعیل با برخی از ساخت های فعل امر حاضر از حیث ساختمان تقریباً شبیه هم هستند ، در این مورد باید بدانیم که در ساخت هایی که عین الفعل مکسور ــِـ باشد آن ساخت « فعل امر»است و اگر عین الفعل مفتوح ــَـ باشد ، آن ساخت «فعل ماضی» است، مثلاً:
اِحْتَرَمُوا : فعل ماضی باب افتعال است، چون عین الفعل آن ( ـرَ ) حرکت فتحه دارد.
احْتَرِمُوا : فعل امر باب افتعال است، چون عین الفعل آن ( ـرِ ) حرکت کسره دارد.
ماضی == اَ نْـزَلا ، اَ نْـَزلُوا ، نَـزَّلا ، نَزَّ لُوا ( عین الفعل مفتوح ــَــ است )
امر == اَنـْزِلا ، اَنْـزِلُوا ، نـزِّلا ، نَزِّ لُوا ( عین الفعل مکسور است )
( ۷ ) باب « إنْفعال »
۱- ماضی این باب بر وزن « إنْفَعَلَ » است ، مثل : إنْقَلَبَ ، إنْفَجَرَ
۲ – مضارع این باب بر وزن « یَنْفَعِلُ » است ، مثل : یَنْقَلِبُ ، یَنْفَجِرُ
۳- امر این بــاب بر وزن « اِنْفَعِلْ » است ، مثل : اِنْقَلِبْ ، اِنْفَجِرْ
۴- مصدر این باب بر وزن « اِنْفِعال» است ، مثل : اِنْقِلاب ، اِنْفِجار
سوال ۱ : ماضی و مضارع و امر فعل «جَمَدَ» از باب « اِنْفِعال » کدام است؟
ماضی مضارع امر
( اِنْجَمَدَ ) ( یَنْجَمِدُ ) ( اِنْجَمِدْ )
سوال ۲ : باب « اِنْفِعال » چند حرف زاید دارد؟ ( معیار اولین صیغه ی ماضی است )
دو حرف زاید دارد؛ مثلاً : در « اِنْجَمَدَ » حروف ( اِــ نـ ) زاید و حروف (ج ، م ، د) اصلی اند.
سوال ۳ : آیا در دو باب ( اِنْفِعال و اِفْتِعال ) تفاوتی از لحاظ قرار گرفتن حروف زاید مشاهده می کنید؟
بله ، در باب « اِنْفِعال » همیشه دو حرف اول زایدهستند ، ولی در باب « اِفْتِعال» حروف اول و سوم ، زاید هستند . ( ملاک اولین صیغه ماضی است ).
سوال ۴ : آیا از مصادر باب « اِنْفِعال » کلماتی را در زبان فارسی سراغ دارید؟
بله ، انقلاب ، انفجار ، انحراف ، انضباط و انحطاط و . . . .
توجه : گاهی بین تشخیص مصدر های باب «إنْفعال» و «إفْتِعال» به دلیل شباهت ، اشتباه رخ می دهد؛ مانند : اِنتفاع ، انتشار،
اِنتظام ، اِنبساط و . . . باید بدانیم که در باب ( انفعال ) دو حرف اول زایدند ولی در باب ( افتعال ) حروف اول و سوم زاید هستند. ( ملاک اولین صیغه ی ماضی است ).
توجه کنید که وقتی یک فعل ثلاثی مجرد به ثلاثی مزید تبدیل می شود ، چقدر از نظر معنی فرق می کند ! حَرَمَ ( ثلاثی مجرد ) : محروم کرد، اِحْتَرَمَ : احترام کرد ( ثلاثی مزید باب افتعال ).
( ۸ ) باب « إسْتِفعال»
۱- ماضی این باب بر وزن « إسْتَفْعَلَ » است ، مثل : إسْتَخْرَجَ ، إسْتَخْدَمَ
۲- مضارع این باب بر وزن « یَسْتَفْعِلُ » است ، مثل : یَسْتَخْرِجُ ، یَسْتَخْدِمُ
۳- امر این بــاب بر وزن « إِسْتَفْعِلْ » است ، مثل : اِسْتَخْرِجْ ، اِسْتَخْدِمْ
۴- مصدر این باب بر وزن « إِسْتِفْعال » است ، مثل : اِسْتَخْراج ، اِسْتِخدام
سوال ۱ : ماضی و مضارع و امر فعل « قَبِلَ » از باب « إِسْتِفْعال » کدام است؟
ماضی مضارع امر
( اِسْتَقْبَلَ ) ( یَسْتَقْبِلُ ) ( اِسْتَقْبِلْ )
سوال ۲ : باب « إستفعال» چند حرف زاید دارد؟ ( معیار اولین صیغه ی ماضی است )
سه حرف زاید دارد ؛ مثلاً در : « اِسْتَقْبَلَ » حروف ( ا ، سـ ، تـ ) زاید و حروف (ق ، ب ، ل) اصلی اند.
سوال ۳ : آیا در میان معنای « قَـبِلَ » و « اِسْتَـقْبَلَ » تفاوتی را مشاهده می کنید؟
بله ، گفتیم که به منظور به دست آوردن معانی جدید و تازه ، فعل های ثلاثی مجرد را به ثلاثی مزید تبدیل می کنیم. مانند : قَـبِلَ : قبول کرد ، پذیرفت ، اِسْتَقْبَلَ : استقبال کرد
سوال ۴ : آیا معمولاً میان معانی فعل های مجرد و مزید تفاوتی وجود دارد؟ مثال بزنید.
بله ، معمولاً تفاوت وجود دارد، مانند :
ثلاثی مجرد ثلاثی مزید باب افعال
۱) نَزَلَ ( نازل شد ) أنْزَلَ ( نازل کرد )
ثلاثی مجرد ثلاثی مزید باب افتعال
۲) حَرَمَ ( محروم کرد ) إِحْتَرَمَ ( احترام کرد )
ثلاثی مجرد ثلاثی مزید باب استفعال
۳) قَبِلَ ( قبول کرد ) اِسْتَقْبَلَ (استقبال کرد)
سوال ۵ : « إنْتََشَرَ » و « إنْقَلَبَ » کدام از باب « إفْتِعال » و کدام از باب « إنْفِعال »؟
إنْتَشَرَ : ماضی باب إفْتِعال است . ( چون در باب افتعال حرف اول و سوم زاید است و ریشه ی این فعل از « نَشَرَ » است و معمولاً در باب افتعال سومین حرف « تـ » است .)
إنْقَلَبَ : ماضی باب إنْفِعال است . ( چون حرف اول و دومش زاید اسـت و ریشه ی این فـــــعل از « قَلَبَ » است.)
جد ول صرف باب های مزید
ماضی | مضارع | مصدر( نام باب) | امر | حروف اصلی | حروف زاید |
تَفَعَّلَ | یَتَفَعَّلُ | تَفَعُّل | تَفَعَّلْ | ف ، ع ، ل | تـ ، تکرارعین |
تَعَلَّمَ | یَتَعَلَّمُ | تَعَلُّم | تَعَلَّمْ | ع ، ل ، م | تـ ، تکرار لام |
تَفاعَلَ | یَتَفاعَلُ | تَفاعُل | تَفاعلْ | ف ، ع ، ل | تـ ، ا لف |
تَکاتَبَ | یَتکاتَبُ | تَکاتُب | تَکاتَبْ | ک ، ت ، ب | تـ ، ا |
إفْتَعَلَ | یَفْتَعِلُ | اِفْتِعال | اِفْتَعِلْ | ف ، ع ، ل | اِ ، تـ |
اِکْتَسَبَ | یَکْتَسِبُ | اِکْتَساب | اِکْتَسِبْ | ک ، س ، ب | اِ ، تـ |
إنْفَعَلَ | یَنْفَعِلُ | اِنْفِعال | اِنْفَعِلْ | ف ، ع ، ل | اِ ، نـ |
إنْقَلَبَ | یَنْقَلِبُ | اِنْقِلاب | اِنْقَلِبْ | ق ، ل ، ب | اِ ، نـ |
إسْتَفْعَلَ | یَسْتَفْعِلُ | إِسْتِفْعال | إِسْتَفْعِلْ | ف ، ع ، ل | اِ ، سـ ، تـ |
إسْتَخْرَجَ | یَسْتَخْرِجُ | اِسْتَخْراج | اِسْتَخْرِجْ | خ ، ر ،ج | اِ ، سـ ، تـ |