قواعد عربی ۳۶

قواعد درس سوم از کتاب اول دبیرستان

                ماضی                        مضارع                       امر

             ( تَصَدَّقَ )                   ( یَتَصَدَّقُ )              ( تَصَدَّقْ )

سوال۲ :  صیغه ی اول فعل ماضی در باب « تَـفَعُّل » چند حرف زاید دارد؟

   دو حرف زاید دارد ، مثلاً در « تَصَدَّقَ » ( تــ  و تکرار عین ) حروف زاید و سه حرف (ص ، د ، ق )  حروف اصلی اند.

سوال۳ :  آیا می توانید سه مصدر باب « تَفَعُّل » را که در فارسی به کار می رود ، ذکر کنید؟

           بله ، تَشَکُّر ، تأمُّل ، تَـفَکُّر ، تَحَـمُّـل

 

 ( ۵ ) باب «  تَفاعُل  »

۱- ماضی این باب بر وزن « تَفاعَلَ » است ، مثل: تَکاتَبَ ، تَظاهَرَ

۲- مضارع این باب بر وزن « یَتَفاعَلُ » است ، مثل: یَتکاتَبُ ، یَتَظاهَرُ

۳- امر این بـــاب بر وزن   « تَفاعلْ » است ، مثل: تَکاتَبْ ، تَظاهَرْ

 ۴- مصدر این باب بر وزن  « تَفاعُل » است ، مثل: تَکاتُب ، تَظاهُر

سوال۱ :  ماضی و مضارع و امر فعل « قَبِلَ » از باب ( تَفاعُل ) کدام است؟

                ماضی                        مضارع                       امر

              ( تَقابَلَ )                     ( یَتَقابَلُ )                 ( تَقابَلْ )

سوال۲ :  صیغه ی اول فعل ماضی در باب « تَفاعُل » چند حرف زاید دارد؟

     دو حرف زاید دارد ؛  مثلاً در :  تَکاتَبَ ، حروف ( تـ ، ا ) زاید و حروف (ک ، ت ، ب) اصلی اند.

سوال۳ :  فعل « تَضارَبَ » ماضی است یا مضارع؟

     این فعل ماضی باب « تَفاعُل » است و نباید بلافاصله با دیدن « تَـ  » در اول این فعل اشتباه کرده و بگوییم ، مضارع است ، لطفاً به وزن فعل ماضی در باب « تَفاعُل » دقت کنید.

سوال۴ :  آیا از مصادر باب « تَفاعُل » کلماتی در زبان فارسی به خاطر دارید؟

بله ، تَصادُف ، تَجاوُز ، تراکُم ، تَجانُس ، تَبادُل و ….

توجه : صیغه ی اول ماضی در باب « تَفاعُل » حرف « تـ  » دارد ، باید دانست که حرف « تاء » در این جا از حروف مضارعه نیست ، بلکه از حروف زاید فعل ماضی باب تفاعل است.

سوال مهم کنکوری : فرق  ( تَفاعَلوا  و تَفاعَلوا  ) در چیست ؟

جواب : تَفاعَلوا فعل ماضی و جمع مذکر غایب است ولی تَفاعَلوا فعل امر و جمع مذکر مخاطب می باشد .

نکته ی مهم : «  ماضی » و « فعل امر » در باب « تَـفاعُل » ، هر دو به صورت « تَـفاعَل» می آیند و شباهت شان در این است که در ماضی حرف « عین » فتحه ــَــ دارد و در فعل امر حرف « عین» مفتوح است ( فتحه ـــَــ دارد ) ، مثلاً :  تَکاتَبْ ،  تَبادَلْ ، تَقْاتَلْ  (  فعل امر  )  ،  تکاتَب ، تقاتُل ، تَبادُلْ ( ماضی )

( ۶ ) باب « إفْتِعال

۱- ماضی این باب بر وزن « إفْتَعَلَ » است ، مثل :  اِکْتَسَبَ ، اِجْتَمَعَ ، اِنْـتَصَبَ

۲- مضارع این باب بر وزن « یَفْتَعِلُ » است ، مثل :  یَکْتَسِبُ ، یَجْتَمِعُ ، یَنتَصـِبُ

 ۳- امر این بـاب بر وزن   «  اِفْتَعِل » است ، مثل :  اِکْتَسِبْ ، اِجْتَمِعْ ، اِنْتَصِبْ

 ۴- مصدر این باب بر وزن « اِفْتِعال » است ، مثل :  اِکْتَساب ، اِجْتِماع ، اِنتِصاب

سوال ۱ :  ماضی و مضارع و امر فعل « حَرَمَ » از باب « اِفْتِعال » کدام است؟

                ماضی                        مضارع                       امر

               ( اِحْتَرَمَ )                  ( یَحْتَرِمُ )                 ( اِحْتَرِمْ )

سوال ۲ :  صیغه ی اول فعل ماضی در باب « اِفْتِعال » چند حرف زاید دارد؟

دو حرف زاید دارد؛ مثلاً درفعل: «  اِحْتَرَمَ  » ، حروف ( اِ ــ تـ ) زاید و حروف ( ح ، ر ، م ) اصلی اند.

سوال ۳ :  آیا می توانید سه مصدر باب « اِفْتِعال » را که در فارسی به کار می رود ، ذکر کنید؟

    بله ، اِجتماع ، اِعتراض ،  اِتّحاد ،  اِختیار و ….

نکته ی ۴:   باید دانست که برخی از ساخت های فعل ماضی در باب های مختلف مثل باب افتعال و افعال و تفعیل با برخی از ساخت های فعل امر حاضر از حیث ساختمان تقریباً شبیه هم هستند ، در این مورد باید بدانیم که در ساخت هایی که عین الفعل مکسور ــِـ  باشد آن ساخت « فعل امر»است و اگر عین الفعل مفتوح ــَـ باشد ، آن ساخت «فعل ماضی» است، مثلاً:

اِحْتَرَمُوا  : فعل ماضی باب افتعال است، چون عین الفعل آن ( ـرَ ) حرکت فتحه دارد.

احْتَرِمُوا  : فعل امر باب افتعال است، چون عین الفعل آن ( ـرِ ) حرکت کسره دارد.

 ماضی   == اَ نْـزَلا ، اَ نْـَزلُوا ،  نَـزَّلا ، نَزَّ لُوا ( عین الفعل مفتوح  ــَــ است )

   امر      ==  اَنـْزِلا ،  اَنْـزِلُوا ،   نـزِّلا ،  نَزِّ لُوا  ( عین الفعل مکسور است )

( ۷ ) باب «  إنْفعال »

۱- ماضی این باب بر وزن  « إنْفَعَلَ » است ، مثل : إنْقَلَبَ ، إنْفَجَرَ

۲ – مضارع این باب بر وزن « یَنْفَعِلُ » است ، مثل : یَنْقَلِبُ ، یَنْفَجِرُ

 ۳- امر این بــاب بر وزن    « اِنْفَعِلْ » است ، مثل : اِنْقَلِبْ ، اِنْفَجِرْ

 ۴- مصدر این باب بر وزن  « اِنْفِعال» است ، مثل : اِنْقِلاب ، اِنْفِجار

سوال ۱ :  ماضی و مضارع و امر فعل «جَمَدَ» از باب « اِنْفِعال » کدام است؟

                ماضی                        مضارع                       امر

              ( اِنْجَمَدَ )                   ( یَنْجَمِدُ )                 ( اِنْجَمِدْ )

سوال ۲ :  باب « اِنْفِعال » چند حرف زاید دارد؟ ( معیار اولین صیغه ی ماضی است )

    دو حرف زاید دارد؛ مثلاً  : در « اِنْجَمَدَ » حروف ( اِــ نـ ) زاید و حروف (ج ، م ، د) اصلی اند.

سوال ۳ :  آیا در دو باب ( اِنْفِعال و اِفْتِعال ) تفاوتی از لحاظ قرار گرفتن حروف زاید مشاهده می کنید؟

     بله ، در باب « اِنْفِعال » همیشه دو حرف اول زایدهستند  ، ولی در باب « اِفْتِعال» حروف اول و سوم ، زاید هستند . ( ملاک اولین صیغه ماضی است ).

سوال ۴ :  آیا از مصادر باب « اِنْفِعال » کلماتی را در زبان فارسی سراغ دارید؟

      بله ، انقلاب ، انفجار ، انحراف ، انضباط و  انحطاط و . . . .

توجه : گاهی بین تشخیص مصدر های باب «إنْفعال» و «إفْتِعال» به دلیل شباهت ، اشتباه رخ می دهد؛ مانند :  اِنتفاع ، انتشار،

اِنتظام ، اِنبساط  و . . . باید بدانیم که در باب  ( انفعال ) دو حرف اول زایدند ولی در باب ( افتعال ) حروف اول و سوم زاید هستند.  ( ملاک اولین صیغه ی ماضی است ).

 توجه کنید که وقتی یک فعل ثلاثی مجرد به ثلاثی مزید تبدیل می شود ، چقدر از نظر معنی فرق می کند !  حَرَمَ ( ثلاثی مجرد ) : محروم کرد،  اِحْتَرَمَ : احترام کرد ( ثلاثی مزید باب افتعال ).

( ۸ ) باب « إسْتِفعال»

۱- ماضی این باب بر وزن « إسْتَفْعَلَ » است ، مثل : إسْتَخْرَجَ  ، إسْتَخْدَمَ

۲- مضارع این باب بر وزن « یَسْتَفْعِلُ » است ، مثل : یَسْتَخْرِجُ ، یَسْتَخْدِمُ

۳- امر این بــاب بر وزن    « إِسْتَفْعِلْ » است ، مثل : اِسْتَخْرِجْ ، اِسْتَخْدِمْ

۴- مصدر این باب بر وزن « إِسْتِفْعال » است ، مثل : اِسْتَخْراج ، اِسْتِخدام

سوال ۱ :  ماضی و مضارع و امر فعل « قَبِلَ » از باب « إِسْتِفْعال » کدام است؟

                ماضی                        مضارع                       امر

             ( اِسْتَقْبَلَ )                  ( یَسْتَقْبِلُ )               ( اِسْتَقْبِلْ )

سوال ۲ :  باب « إستفعال» چند حرف زاید دارد؟ ( معیار اولین صیغه ی ماضی است )

   سه حرف زاید دارد ؛  مثلاً در : « اِسْتَقْبَلَ » حروف ( ا  ، سـ ، تـ ) زاید و حروف (ق ، ب ، ل) اصلی اند.

سوال ۳ :  آیا در میان معنای « قَـبِلَ » و « اِسْتَـقْبَلَ » تفاوتی را مشاهده می کنید؟

    بله ، گفتیم که به منظور به دست آوردن معانی جدید و تازه ، فعل های ثلاثی مجرد را به ثلاثی مزید تبدیل می کنیم.  مانند :  قَـبِلَ : قبول کرد ، پذیرفت  ،  اِسْتَقْبَلَ :  استقبال کرد

سوال ۴ :  آیا معمولاً میان معانی فعل های مجرد و مزید تفاوتی وجود دارد؟ مثال بزنید.

بله ، معمولاً تفاوت وجود دارد، مانند :

        ثلاثی مجرد                                                     ثلاثی مزید باب افعال

۱)  نَزَلَ  ( نازل شد )                                             أنْزَلَ ( نازل کرد )

   ثلاثی مجرد                                                    ثلاثی مزید باب افتعال

۲) حَرَمَ  ( محروم کرد )                                       إِحْتَرَمَ ( احترام کرد )

   ثلاثی مجرد                                                ثلاثی مزید باب استفعال

۳) قَبِلَ  ( قبول کرد )                                           اِسْتَقْبَلَ (استقبال کرد)

 سوال ۵ :  « إنْتََشَرَ » و « إنْقَلَبَ » کدام از باب « إفْتِعال » و کدام از باب « إنْفِعال »؟

  إنْتَشَرَ :  ماضی باب إفْتِعال است . ( چون در باب افتعال حرف اول و سوم زاید است و ریشه ی این فعل از « نَشَرَ » است  و معمولاً در باب افتعال سومین حرف « تـ » است .)

 إنْقَلَبَ : ماضی باب  إنْفِعال است . ( چون حرف اول و دومش زاید اسـت  و ریشه ی این فـــــعل از « قَلَبَ »  است.)

جد ول صرف باب های مزید

ماضی

مضارع

مصدر( نام باب)

امر

حروف اصلی

حروف زاید

تَفَعَّلَ

یَتَفَعَّلُ

تَفَعُّل

تَفَعَّلْ

ف ، ع ، ل

تـ ، تکرارعین

تَعَلَّمَ

یَتَعَلَّمُ

تَعَلُّم

تَعَلَّمْ

ع ، ل ، م

تـ ، تکرار لام

تَفاعَلَ

یَتَفاعَلُ

تَفاعُل

تَفاعلْ

ف ، ع ، ل

تـ   ، ا لف

تَکاتَبَ

یَتکاتَبُ

تَکاتُب

تَکاتَبْ

ک ، ت ، ب

تـ ، ا

إفْتَعَلَ

یَفْتَعِلُ

اِفْتِعال

اِفْتَعِلْ

ف ، ع ، ل

اِ ، تـ

اِکْتَسَبَ

یَکْتَسِبُ

اِکْتَساب

اِکْتَسِبْ

ک ، س ، ب

اِ ، تـ

إنْفَعَلَ

یَنْفَعِلُ

اِنْفِعال

اِنْفَعِلْ

ف ، ع ، ل

اِ ، نـ

إنْقَلَبَ

یَنْقَلِبُ

اِنْقِلاب

اِنْقَلِبْ

ق ، ل ، ب

اِ ، نـ

إسْتَفْعَلَ

یَسْتَفْعِلُ

إِسْتِفْعال

إِسْتَفْعِلْ

ف ، ع ، ل

اِ ، سـ ، تـ

إسْتَخْرَجَ

یَسْتَخْرِجُ

اِسْتَخْراج

اِسْتَخْرِجْ

خ ، ر ،ج

اِ ، سـ ، تـ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *