قواعد عربی ۵۶

تعریف فعل ناقص : فعل متعلی که آخرین حرف از حروف اصلی آن عله باشد، ناقص نامیده می شود . مانند  :   تَلا ، مَشَی

   ماضی غائب ناقص

دَعا        دَعَتْ                    هَدَی       هَدَتْ

دَعَوَا       دَعَتا                    هَدَیَا        هَدَتا

دَعَوْا      دَعَوْنَ                   هَدَوْا       هَدَیْنَ

ماده ی فعل دَعا « د ع و »  (ناقص واوی) و ماده ی فعل هَدَی « ه د ی» (ناقص یایی) است. حرف علّه در صیغه ی «  للغائبه ، للغائبتینِ ، للغائبینَ » حذف می گردد؛ اما حرف علّه در سایر صیغه ها تا پایان صرف فعل ناقص تغییری نمی کند.   

۱) اِملاْ الفراغ بالضمیر المناسب :

  ـ …….. هَدَیْتُم.            ـ ……. رَمَوْا.            ـ ……. دَعَوْنا.            ـ ……. تَلَوْنَ.

۲) اِملاْ الفراغ بالصیغه المناسبه:

ـ ……. (تَلا)             ـ أنتِ ……. (دعا)        ـ نحن …….. (رَمَی)         ـ أنتم ……. (هَدَی)

مضارع غایب ناقص:

دَعا ــُ         یَدْعُو              تَدْعُو             هَدَی ــِ      یَهْدی              تَهْدی             

                یَدْعُوانِ           تَدْعُوانِ                           یَهْدیانِ             تَهْدیانِ

                یَدْعُونَ            یَدْعُونَ                                        یَهْدون              یَهْدینَ

  حرف علّه در صیغه های بدون ضمیر بارز مانند : للغائب ، للغائبه  و…. ساکن می شود و در صیغه های « للغائبین» حذف می گردد .

صیغه های «للغائبینَ» و «للغائبات» در ناقص واوی (یَدْعُو) مشابه هستند. با این فرق که حرف «نون» در «للغائبین»

  نشانه ی اعراب و در «للغائبات» ضمیر است ؛ اما صیغه های ذکر شده در ناقص یابی (یَهدِی) متفاوت هستند.

۳- صُغ المضارع (للغائبین و للغائبات) حسَب النّموذج:

     رَجا       ……                           رَمَی        ……..  ،  ……..

     تَلا        ……                          مَشی        ……..  ،  ……..

     عفا        ……                          جَرَی        ……..  ،  ……..

مضارع مخاطب ناقص :

دعا ــُ         تَدْعُو              تَدْعینَ             هَدَی ــِ      تَهْدی              تَهْدینَ             

                تَدْعُوانِ           تَدْعُوانِ                            تَهْدیانِ             تَهْدِیانِ

                تَدْعُونَ            تَدْعُونَ                             تَهْدون              تَهْدینَ

  حرف علّه در صیغه های «للمخاطبه» و «للمخاطبات» حذف می شود.

تذکر: افعال معتل آهنگ و وزن ویژه ای در صرف دارند که در صورت تکرار ملکه ی ذهن و زبان می شود.

۴- املاْ الفراغ حسَب النّموذج:

تَلا ــُ            تَتُلو        …….                 رَمَی ــِ        تَرْمِی         …….

                  …….        …….                                  ……..        …….

                  …….        …….                                  ……..        …….

در تعریب فعل های معتل باید دقت کرد و قواعد مربوط به حذف، قلب و سکون حروف علّه (اعلال) را رعایت نمود.

امر ناقص:

تدعُو          اُدْع             اُدْعی               تَهْدَی          اِهْدِ             اِهْدِی      

                اُدْعُوَا           اُدْعُوَا                                 اِهْدِیا            اِهْدِیا

                اُدْعُوا           اُدْعُونَ                               اِهْدُوا           اِهدینَ

     حرف عله در صیغه ی «للمخاطب» و «للمخاطبین» حذف می شود و در سایر صیغه ها شکل مضارع آن تغییر نمی کند و تنها نون اعراب (به جز نون ضمیر در جمع مؤنث) مانند قبل حذف می گردد.

۵- صُغ فعلَ الامر :    تَتْلُو                           تَمشِی                      تَرْجُو

                             تَرْمِی                           تَعْفُو                       تَقضِی

 

مضارع مجزوم ناقص :             لم + یَدْعُو        لم یَدْعُ                 لم + یَهدی        لم یَهدِ

 تذکر : حرف عله در صیغه های بدون ضمیر بارز در مضارع مجزوم حذف می شود.

۶- اِجعل الافعالَ التالیهَ مجزوماً به « لم» :

تَمشِی=                      تَتْلُو =                 یَرْمِی=                     أرْجو=                 

     غیر از دو گروه فعل معتل ناقص که بر وزن « فَعَلَ یَفْعُلُ» و « فَعَلَ یَفْعِلُ» می باشند، گروه سومی هم از این فعل ها وجود دارند که بر وزن « فَعِلَ یَفْعَلُ» می باشند .

مانند: خَشِیَ ، یَخْشَی ، اِخْشَ

        باید توجه داشت که حرکت عین الفعل در این گروه از فعل های مضارع مفتوح ـــَــ  است.

۷- اِملاْ الفراغ حَسب النموذج:

رَضِیَ        رَضُوا  (للغائبینَ )              نَسِی        ………              خَشِیَ        ……..

نکته های مهم  : ۱- بسیاری از افعال مزید از قبیل: أرادَ ، اِسْتَراحَ ، اِسْتَقامَ ، اِهتَدَی ، اِنقضَی ، همانند فعل های ماضی مجرد خود صرف می شوند. ۲- مضارع « رأی» به معنای « دید» به طور استثناء « یَرَی» می شود.

خلاصه

فعلی که در حروف اصلی آن حرف علّه وجود دارد ، فعل معتل نام دارد.

فعل های معتل سه دسته هستند: مثال ـ أجوف ـ ناقص .

فعلی که در حروف اصلی آن حرف علّه وجود ندارد ، فعل صحیح نام دارد.

در فعل های معتل تغییراتی مانند حذف ، قلب و ساکن شدن حرف عله به وجود می آید که به این تغییرات در اصطلاح «إعلال » می گویند .