قواعد درس ششم از کتاب سوم تجربی و ریاضی
انواع مستثنئ :
مستثنئ به سه شکل به کار می رود :الف) مستثنئ متصل ب)مستثنئ منقطع ج)مستثنئ مفرّغ
۱- استثنای متصل یا موجبه یا مثبت یا تام ، در این نوع استثناء مستثنی از جنس مستثنی منه است مثلاً هر دو انسان یا هر دو اشیاء و یا هر دو حیوان هستند . در این نوع استثناء مستثنی منه ذکر می شود و مستثنی همیشه منصوب است مثال :
فرح التلامیذُ الّا علیاً . لعب اللاعبون َ الّا واحداً
مستثنی منه ادات مستثنی مستثنی و منصوب مستثنی منه ادات مستثنی مستثنی و منصوب
۲ – استثنای منقطع ، در این نوع استثناء مستثنی از جنسی غیر از جنس مستثنی منه است ؛ این نوع استثناء هم همیشه منصوب است مثلاً عاد الغائبونَ الّا دوّابَهم . همه غایبان برگشتند غیر از چهار پایانشان . مستثنی منه ادات مستثنی مستثنی و منصوب
ملاحظه می کنید که حاضران انسان و چهار پایان حیوانند پس همجنس نیستند و استثناء منقطع و منصوب است .
۳- استثنای مفرّغ : استثنایی است که در آن مستثنی منه ذکر نمی شود و محذوف است و معنای ماقبل الّا ناتمام است و معنای ان توسط بعد از الّا کامل می شود بنا براین اعراب یا حرکتش متناسب با نیاز جمله، قبل از وجود الّا مشخص می شود یعنی فرض را بر این می گذاریم که الّا در جمله نیست هر نقشی که لازم بود همان حرکت را روی مستثنی می گذاریم مثال :
هل جزاءُ الاحسان ِ الّا الإحسان ؛ نوع استناء مفرغ است چون مستثنی منه ذکر نشده است
ادات مستثنی مستثنی و مرفوع
لاتَذکُـرُوا إلاّ اللهَ . ( فقط خداوند را عبادت کنید.)
ادات مستثنی مستثنی و منصوب مستثنی مفرغ
اعراب مستثنی چیست ؟
فرض می کنیم الّا در جمله نیست : جزاء الإحسان الإحسانُ . احسان دوم خبر احسان اول است و مرفوع می باشد مستثنی را هم مطابق این توضیح مرفوع می کنیم هل جزاءُ الإحسان الّا الإحسانُ
لا فتی الّا علی . إلا را حذف می کنیم لا فتی علی ؛ لا لای نفی جنس . فتی اسم لای نفی جنس و علی خبر لای نفی جنس و مرفوع پس علی را به عنوان مستثنی مرفوع می کنیم لا فتی الا علی ٌ.
ما مررت ُ الّا بعلی ٍ . هل نصحتَ الّا زیداً ؛هر دو مفرغ است اولی مجرور به حرف جر و دومی متناسب با نیاز جمله مفعول به و منصوب است.
معمولاً در حد کتب درسی دبیرستان اگر ابتدای جمله استفهامی یا منفی بود استثناء مفرغ است که با توجه به نیاز جمله حرکت می گیرد .
نکته ۱: الا حرف استثنای غیرعامل است چون گفته می شود مستثنی که از جمله منصوبات است یا به صورت ظاهری و یا در محل نصب می باشد در واقع مفعول به برای فعل استثنی است ، درمثال بالا اینگونه تفسیر می شود که همه دانش اموزان حاضرند و از بین حاضران مریم را استثناء می کنم همانطور که ملاحظه می کنید مریم در این جمله در اصل مفعول به است پس باید منصوب شود ولی در انواع استثناء که ذکر خواهم نمود مسثتنی اعراب مختلفی می گیرد .
نکته۲: استثنای منفی را می توان مثبت ترجمه نمود :ما مررت ُ الّا بعلی فقط به علی برخورد کردم .
۱) اگر مستثنی تام مثبت یا منفی باشد ، (یعنی مستثنی منه ذکر شود) اعراب مستثنی منصوب است
ذکر ْتَ جمیعَ الذکریاتِ الاّ ذکریاتِ الحربِ المفروضهِ . لا یمْلکُ سلاحاً الاّ الایمانَ
مستثنی(تام مثبت) به اعراب فرعی منصوب مستثنی (تام منفی ) ومنصوب
۲) اگر مستثنی مفرّغ باشد (یعنی مستثنی منه در جمله نباشد ) در این صورت اعراب مستثنی تابع جمله قبل ازالاّ می باشد .یعنی اگر به منصوبات (مفعول و خبر افعال ناقصه و …) نیاز داشته باشد اعراب مستثنی همچنان منصوب است و اگر جمله قبل از الاّ به مرفوعات (فاعل ونائب فاعل و…) نیاز داشته باشد اعراب آن مرفوع است .
نکته ۳: برای تشخیص مستثنی مفرّغ اولاً جمله قبل الاّ با یکی از ادات نفی مانند (ما ،لا ،لمْ ،لمّا،لا نهی ؛لیس، لنْ) منفی است یا جمله استفهامی(سؤالی)است ثانیاً یکی از ارکان اصلی جمله قبل از الاّ (مثل فاعل و نائب فاعل وخبر ومفعول به و خبر افعال ناقصه و حروف مشبهه ولا نفی جنس) محذوف می باشد . ماذهب الاّ سعیدٌ . لا یُقالُ الاّ الحقُ . لیس الصادقُ الاّ مفلحاً. مستثنی مفرّغ در نقش فاعل مستثنی مفرّغ درنقش نائب فاعل مستثنی مفرّغ در نقش خبر لیْسَ
تمرین : عیّن نوع المستثنی واعرابه هل جزاءُالاحسان ِ الاّ الاحسانُ. مارایْتُ الاّ تلمیذاً
نکته۴: هرگاه اعراب مستثنی مرفوع باشد، مستثنی مفرّغ می باشد .
ترجمه جمله استثنائیه: اگر مستثنی تام (مستثنی منه ذکر شود)باشد ابتدا ادات سپس مستثنی وبعد از آن جمله قبل الاّ ترجمه می شود . سجدوا الاّ ابلیسَ . بجزء شیطان سجده کردند.
واگر مستثنی مفرّغ باشد ، جمله معمولاً مثبت ومؤکد ترجمه می شودیعنی درابتدای جمله مثبت الفاظ تأکید مانند ( فقط،بی شک ، تنها،….) می آید. لا تقلْ الاّ الحقّ ( فقط حق را بگو)
نکته۵ : ترجمه جمله استثنائیه: اگر مستثنی تام (مستثنی منه ذکر شود)باشد ابتدا ادات سپس مستثنی وبعد از آن جمله قبل الاّ ترجمه می شود . سجدوا الاّ ابلیسَ . بجزء شیطان سجده کردند.
در استثنای مفرّغ گاهی می توانیم جمله را به صورت مثبت و مؤکّد ترجمه کنیم:
ما جاء إلّا هذا الطّالبُ = فقط این دانش آموز آمد.
نکته ۶: در ترجمه ی عباراتی که دارای کلمه ی« إنّما» است از تعابیری چون « فقط ، بی شک، تنها و ….» استفاده می کنیم:
إنّما الْعزّهُ لِلّهِ و رسولِه و للمؤمنین.
عزّت، فقط از آنِ خدا و پیامبرش و مؤمنان است.
اخوات إلّا عبارتند از «لَیسَ، ِسوی، سِواء، غَیر، عَدا، خَلا، حاشا، لایَکونُ، ماعَدا، ماخَلا، سِیَّما»