بادها در مناطق کوهستانی

دریانوردان دوران باستان که در شمال اقیانوس هند کشتیرانی می‌کردند، با باران‌های موسمی تابستان آشنایی داشتند این باران‌ها پیرامون شبه‌قاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و ناامن می‌کرده است و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم کشیده می‌شد به طوری که در چند مورد مرکز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده است. در خرداد ماه و در حالی‌ که نیم‌کره شمالی به سوی تابستانی سوزنده پیش می‌تازد، در شبه قاره هند گویی زمستان آغاز می‌شود. گرمای دهشتناک و مرگ‌آور توسط بارانی سیل‌آسا به نام مانسون یا توفان‌های موسمی قطع شده و زندگی در این سرزمین را امکان پذیر می‌سازد. خط استوای حرارتی(کمربند همگرایی حاره ای) ITCZ که بر خلاف استوای جغرافیایی ثابت نیست و به شدت متغیر است، بر روی شبه قاره هند مستقر می شود . بادهای تجارتی نیمکره جنوبی برای رسیدن به مرکز همگرایی حاره ای باید از خط استوا بگذرند جهت این بادها از جنوبشرق به شمالغرب است که پس از گذشتن از خط استوا بعلت نیروی کوریولیس (نیروی ناشی از حرکت وضعی زمین) جهت حرکت آن عوض شده و حالت جنوبغرب شمالشرق پیدا میکند و بعلت گذر از روی دریاها و اقیانوسها رطوبت زیادی به همراه دارد. و زمانیکه به خشکی وارد می شود  رطوبتی را که با خود حمل می‌کرده به ابر و سرانجام باران تبدیل می‌گردد. فرآیند میعان نیز گرمای نهان (latent heat) ذخیره شده در مولکول‌های آب را آزاد می‌کند. این منبع عظیم گرما به نیروی شناوری برای ایجاد چرخه مانسون افزوده می‌شود. رشته کوه‌های Ghats در ساحل غربی هند و رشته کوه‌های سترگ هیمالایا در فلات تبت در شمال شبه‌قاره هند، نیروی مکانیکی بالارونده‌ای تولید می‌کنند که این نیرو به فرآیند میعان و بارش بسیار کمک می‌کند. باران‌های موسمی تابستانی آسیا، برای حدود یک‌صد روز، تقریبا همزمان با بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، از روزهای پایانی خرداد ماه آغاز شده و در روزهای آغازین مهر ماه به پایان می‌رسد. روز آغازین این باران‌ها برای هر سال متفاوت از سال‌های دیگر است، اما این روز در یک محدوده یک ماهه قرار دارد. در Kerala، که در عرض جغرافیایی ۸ درجه شمالی قرار دارد، این باران‌ها در روز ۱۲ خرداد، با تقریب یک هفته‌ای، آغاز می‌شود. سپس مانسون به آهستگی به سوی شمال‌غربی پیش‌روی می‌کند. روز ۲۱ خرداد در بمبی، ۱۹ درجه شمالی، و روز ۲۶ خرداد در دهلی، ۲۸٫۵ درجه شمالی، خود را نشان می‌دهد. در نیمه نخست تیر ماه، تمامی شبه قاره هند زیر نفوذ مانسون قرار می‌گیرد. تعادل آب در هندوستان چنان مو به ‌مو و تنگاتنگ است که فقط یک هفته تاخیر در باران به فاجعه‌ای بزرگ منجر می‌شود. هرچند تاریخ آغاز این باران‌ها اغتشاشی یک‌ماهه دارد، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مقدار باران موسمی، ربطی به تاریخ آغاز آن ندارد. بیشینه این بارش‌ها در Cherranpunji با میانگین ۴۲۵ اینچ حدود ۱۱ متر در سال است، اما در بعضی موارد بارش سالانه آن به ۲۶ متر نیز رسیده است . بررسی و مطالعه باران‌های موسمی نشان می‌دهد که این جریان در حدود اواخر مرداد و اوایل شهریور، یک وقفه ۳ الی ۲۱ روزه دارد. از مهر ماه تا خرداد ماه در شبه‌قاره هند، به‌جز منطقه تامیل‌نادو و رشته‌کوه‌های Ghats، به ندرت بیش از چند میلی‌متر باران می‌بارد. در مهر ماه باران‌های موسمی به سوی جنوب‌شرقی هند حرکت می‌کند. در آبان‌ماه جبهه مانسون به تامیل‌نادو رسیده و تقریبا در همین زمان مانسون زمستانی در جنوب هند به آرامی آغاز می‌شود. در این زمان، دیگر مناطق شبه‌قاره هند به سوی خشکی پیش می‌رود، بادهای گرم ‌و‌مرطوب جنوب‌غربی به بادهای سرد و خشک شمال‌شرقی، و مانسون تابستانی به مانسون زمستانی تبدیل می‌شود. در زمستان بادهای شمال‌ی، هوای سرد و خشکی را بر روی شبه‌قاره حاکم می‌کنند. این فرآیند موجب ایجاد هوایی سرد، خشک و بدون ابر، به ویژه در ماه‌های بهمن و اسفند می‌شود. از میانه‌های اسفند ماه تا آغاز باران‌های موسمی در خرداد‌ماه، توفان‌های تندری پیش‌درآمد مانسون ، گاهی این گرمای دهشتناک را می‌شکند. در اواخر خرداد ماه، کرانه‌های هند شاهد ظهور دوباره باران‌های موسمی خواهند بود. این چرخه هوایی زندگی مردم در این منطقه را به شدت تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. باران‌های موسمی در مالزی – استرالیا جنوب‌شرقی آسیا و شمال استرالیا تحت تاثیر سیستم مانسون واحدی قرار دارند که در دو سوی خط استوا گسترده شده و به این دلیل با مانسون‌های دیگر متفاوت است. البته مانسون شمال‌شرقی استرالیا از این سیستم مجزاست و جداگانه عمل می‌کند. حجم عظیم آب میان استرالیا و آسیا تاثیر شگرفی بر آب‌ و هوای منطقه حاره و مانسون تابستانی آن دارد. جزایر فراوان، اندونزی، فیلیپین، مالزی ، پلی‌نزی، پلی‌پونزی و …، آب‌وهوای متنوع حاره‌ای را در خود جای داده است. توفان‌های پیچنده‌ی تایفون که در فصل مانسون ایجاد می‌شوند به پیچیدگی آن می‌افزایند. شمال چین، کره و ژاپن را، به دلیل فصول، آهنگ بارش در عرض‌های میانی، هوای سرد قاره‌ای در زمستان، جبهه زایی، نوسان باران و سیستم‌های پر فشار خشک در فصل گرم، از این گروه جدا می‌کنیم. در حقیقت این مناطق، بیشتر در زیر نفوذ سیستم مانسون هندوستان قرار دارند. مرز طبیعی منطقه حاره، مابین ناحیه غیر ر و سرزمین‌های جنوبی مانسون ‌دار به شدت به چشم می‌خورد. حد شمالی مانسون حاره‌ای، حتی به عرض ۲۵ درجه شمالی هم می‌رسد. در مناطق شمالی‌تر، مانسون نیروی چندانی ندارد که با سیستم پر فشار جنب حاره‌ای مقابله کند. به این ترتیب باران‌های موسمی در تیر ماه و شهریور ماه، که به وسیله واچرخندهای پر فشار در مرداد ماه از هم دیگر جدا می‌شوند، رخ می‌دهد. در جنوب چین و فیلیپین، بادهای تجارتی حاره‌ای شرق‌وز، از مهر ماه تا اردیبهشت‌ماه وزیده و اغلب به وسیله سیستم پر فشار ایجاد شده در منطقه سیبری تقویت می‌شوند. جایگزینی این باد در ماه‌های خرداد تا شهریور به وسیله بادهای جنوب‌غربی، در اثر مانسون ایجاد می‌شود.

  در هندوچین مانسون‌های تابستانی بسیار نیرومند ترند. جریان رسیده از جنوب‌غربی از خرداد ماه تا آبان‌ماه، با ابرهایی به ضخامت ۴ الی ۵ کیلومتر، بارانی فراوان را به همراه می‌آورد. ماه‌های آذر و دی، فصل سرد و خشک، و ماه‌های فروردین و اردیبهشت فصل بسیار گرم منطقه است. در شرق و جنوب‌شرقی مانسون زمستانی باران‌زاست. در اندونزی به دلیل گسترش آب‌ عرض جغرافیائی پایین منطقه، مانسون بسیار ضعیف عمل می‌کند. به دلیل کوچکی ابعاد و سادگی زمینه، استرالیا ساده‌ترین الگوی مانسون را دارد. شمال آن دارای یک برش باد میان تابستان (شمال‌غربی) و زمستان (جنوب‌شرفی) است. اما دو تفاوت نیز با دیگر مانسون‌‌ها دارد. نخست اینکه باد شمال‌شرقی، مانسونی است که با خود باران را به ژرفای قاره می‌برد و دوم اینکه حتی در تابستان بادهای تجارتی جنوب‌شرقی به دلیل واچرخندهای پر‌فشار گذری، چشمگیر هستند. مانسون غرب آفریقا در حدود ۲۰۰ سال است که باران‌های موسمی غرب افریقا شناخته شده‌اند. در زمستان این باران‌ها از جنوب‌غربی به جایی می‌آیند که بادهای تجارتی شمال‌شرقی که از صحرا و کرانه‌های شرقی افریقا می‌وزند، گرمای زیادی به همراه توفان شن را با خود به آنجا می‌آورند. منطقه‌ای با شب‌های سرد و روزهای بسیار گرم. در چنین شرایطی مراکز پرفشار واچرخنددر عرض جغرافیایی ۲۰ درجه شمالی به همراهی رود‌بادهای شرقی (Jet stream) در عرض جغرافیایی ۱۰ درجه شمالی، که از شبه قاره هند به خط استوا بسیار نزدیک‌تر هستند، باران‌های موسمی را ایجاد می‌کنند. مانسون غرب افریقا از نظر مکانی تقریبا میان بادهای جنوب‌غربی و بادهای سطحی خشک زمستانی کرانه‌های غربی افریقا Harmattan قرار دارد. وجود این باران‌های موسمی از نفوذ هوای خشک از عرض ۲۰ درجه شمالی به پایین‌تر جلوگیری می‌کند. هوای گرم و خشک در حدود عرض ۸ درجه شمالی به‌طور کامل ناپدید می‌شود. مانسون در اروپا و امریکای شمالی مانسون‌های تکامل نیافته باران‌های موسمی تاثیر فراوانی در اروپای مرکزی دارد. جایی که جهت باد از سوی اقیانوس اطلس حدود ۳۰ الی ۴۰ درجه تغییر می‌کند و نه به‌طور پیوسته اما بسیار زیاد با دگرگونی‌های جبهه‌ای، سرما، هوای ابری، باران و توفان تندری را همراه است. از دیدگاه اقلیم‌شناسی این باران‌ها موسمی هستند، اما فقط مراحل بدوی و نخستین یک مانسون، که پی‌آمد هوایی منحصر به فرد است. این حالات تا تبدیل شدن به یک مانسون واقعی راه زیادی در پیش رو دارد. در عرض‌های پایین جغرافیایی امریکای شمالی و در کرانه‌های خلیج مکزیک، فضای مناسبی برای گسترش مانسون وجود دارد. در طول تابستان، بر روی مناطق گرم، بارها سیستم‌های کم فشار چرخندی ایجاد می‌شوند. بادهای تجارتی شمال‌شرقی، به بادهای شرقی، جنوب‌شرقی و حتی جنوبی تبدیل می‌شوند. ایالت تگزاس و کشورهای پیرامون خلیج مکزیک، ‌تحت تاثیر هوای مرطوب اقیانوسی، که تا حد زیادی داخل خشکی نفوذ می‌کنند، قرار دارند. البته باران‌ها، ویژگی‌های یک مانسون را نشان نمی‌دهند. در کل بارش‌ها ۲ یا ۳ و یا حتی ۴ نقطه اوج بارش وجود دارد. در زمستان جریان‌های شمالی که اغلب به وسیله سیستم‌های پرفشار واچرخندی ایجاد می‌شوند، سرما را با خود به داخل خشکی می‌آورند. اگرچه بارش‌های تابستانی و زمستانی، ویژگی‌های باران موسمی را از خود نشان می‌دهد، اما هیچکدام آنچنان توانمند نیستند که در گروه مانسون طبقه‌بندی شوند. در امریکای مرکزی یک مانسون واقعی در بین عرض‌های جغرافیایی ۵ و ۱۲ درجه شمالی، در منطقه کوچکی از اقیانوس آرام رخ می‌دهد. نه فقط بادهای فصلی آن، بلکه بارش آن هم کاملا مانسون است. فصل زمستان آنجا بسیار خشک است. فصل بارش آن خرداد ماه در شمال خلیج مکزیک و تیر‌ماه در جنوب مکزیک آغاز می‌شود و در مهر ماه در شمال و آذر ماه در جنوب به پایان می‌رسد. این روند در جنوب مکزیک حدود ۳ ماه و در کستاریکا حدود ۷ ماه به طول می‌کشد. این مانسون در حقیقت نمونه کوچکی از مانسون هند است.