خانواده ؛ چشمه جوشان صمیمیت

تشکیل خانواده در اسلام، مسأله ای حیاتی و برنامه ای عالی است که اگر چه بر مبنای مقررات و قوانین قرآنی، روایی و شرعی جامه عمل می پوشد، اما نخستین مایه های آن به صورت غریزه، محبت، عاطفه و اشتیاق متقابل زوج، به اراده حکیمانه حضرت باری تعالی در نهاد انسان قرار داده شده است. ایجاد آرامش و مودت بر اثر ازدواج، از نشانه های لطف خداوند می باشد. (۱)

علاوه بر این، محکم ترین و برترین برنامه برای جلوگیری از گناه و صیانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشا؛ ازدواج است. بر این اساس، در مرحله اول، بر والدین، اقوام و نهادهای مسؤول واجب است که نسبت به ایجاد مقدمات این سنت الهی و حرکت پسندیده اقدام کنند و با دستان خویش، با ساده ترین روش، زمینه پیمانی پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد، بر پسران و دختران است که بنای زندگی سعادتمندانه ای را به دور از تکلفات و با اجتناب از شرایط سخت بر پا نمایند. البته، این موضوع با مقدماتی انجام می پذیرد.

تشکیل کانونی به نام خانواده، اهمیت شایان توجهی دارد. زیرا برای هر کسی این فرصت یک بار در طول زندگی اش پدید می آید و هر دختر یا پسری که می خواهد برای خود شریکی در مسیر زندگی خویش برگزیند، باید به این نکته توجه داشته باشد که آن شریک، تا پایان عمر همراهش خواهد بود و از همه اسرار و رموزش باخبر خواهد گردید. شریکی که مادر فرزندان و مربی کودکان است. یا آن که پدر، مسؤول و مدیر خانواده است و در صورت انتخاب درست، بر اعتبار، عزت و آبروی طرفین افزوده خواهد شد. بنابراین، عقل و برهان چنین قضاوت می کند که درباره همسر آینده بررسیهایی به عمل آید. بر اساس روایتی نورانی، (۲) امام رضا(ع) فرموده اند: “کسی که دختر خویش را شوهر می دهد، در واقع او را از حوزه اختیار خویش بیرون می آورد و در اختیار دیگری قرار می دهد.”
این سخن حضرت نشان می دهد که خانواده ها قبل از ازدواج فرزندانشان باید بررسی کنند که دختر خویش را به همسری چه کسی درآورده و پاره ای از حیات خود و محصول تلاشها و تربیتهای خویشتن را به دست چه فردی می سپارند. بنابراین، باید دختر و پسر قبل از ازدواج از روحیات، عادات، اخلاق، سلامت فیزیکی و روانی یکدیگر در حد ضرورت باخبر باشند. دقیقاً به همین جهت است که رسول اکرم(ص) تأکید نموده اند با افراد دارای حسب و نسب وصلت کنید، زیرا تمامی خصال و صفات والدین به فرزندان انتقال می یابد. (۳)
خانواده ها نیز مراقب باشند دختر با ایمان خود را به جوانی که اهل حق و حقیقت نبوده و خود در باتلاق انحراف دست و پا می زند، ندهند و برای جوان پاک خود دختری را که به ارزشها و فضایل پشت پا زده، انتخاب نکنند.کسی که پایبند واجبات نیست و از ارتکاب فسق و فجور پروا ندارد و از حسنات اخلاقی بهره ای نبرده، نباید به عنوان هسمر آینده برگزیده شود، زیرا بنا به فرمایش ائمه هدی(ع)، آثار حرام و گناه در نسل او آشکار می گردد. (۴)

آداب و رسوم عقد و عروسی باید توأم با وقار، حفظ کرامت، شخصیت و به دور از هر گونه محرمات و عوامل محرک شهوات باشد تا رحمت الهی را جلب کند و عاملی برای عملی شدن برکات آسمانی گردد. در فرهنگ اسلامی، تأکید بر این است که این مراسم بهتر است که شب هنگام برگزار شود. چنانچه عروسی حضرت زهرا(س) در هنگام شب انجام گردید. رسول خدا(ص) توصیه نمودند، دختران عبدالمطلب و زنان مهاجر و انصار، شب عروسی حضرت فاطمه(س)، به دنبال آن بانوی بزرگوار حرکت کنند، شادی نمایند، شعر بخوانند و ذکر “ا…اکبر” و “الحمدا…” بر زبان جاری سازند و از چیزی که خداوند بر انجام آن رضایت ندارد، پرهیز کنند.
حضرت امام رضا(ع) با الهام از بیانات رسول اکرم(ص) و تأسی بر سیره و سنت جدش و جده اش، فرموده اند: عروسی در شب هنگام، روش رسول خداست زیرا خداوند شب را مایه آرامش قرار داده است.(۵)
این حدیث ارزشمند، چند نکته مهم را که حاوی جنبه های روان شناسی است، مطرح می کند؛ زیرا معمولاً شب هنگام، آدمی از فشارهای روانی کمتری برخوردار است و روح او فراغت بهتری دارد و برای انجام برنامه های فرحبخش مهیاتر است.
همچنین مطابق آنچه قرآن: “و جعلنا اللیل لباساً”(۶) شب پوششی است بر اندام زمین و موجوداتی که بر روی آن زیست می کنند.
پذیرایی از میهمانان نیز در فرهنگ اسلامی استحباب فوق العاده ای دارد. رسول گرامی اسلام(ص)، یکی از موارد ولیمه دادن را موقع عروسی دانسته اند. البته، بنا به فرمایش آن بزرگوار، دعوت شدگان نباید برای رفتن به این مراسم شتاب کنند، زیرا یادآور دنیا و زندگی ظاهری است.(۷)
حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) هم فرموده اند: از سنت پیامبر اکرم(ص) طعام دادن در هنگام ازدواج است. (۸)

خانواده عروس و داماد بنا به عرف جامعه و سنتهای محلی و رعایت موازین شرعی و ارزشی، باید در حدی به دور از افراط و تفریط، در مسأله مهر و صداق توافق کنند. البته امساک از رسانیدن صداق به صاحب آن، حرام و گناه است.
رسول خدا(ص) فرموده اند: مهریه زن باید به او مسترد گردد و کسی که از پرداخت آن امتناع نماید، به اندازه حق زن، در روز قیامت از حسنات او برمی دارند و در پرونده همسرش قرار می دهند و چون کار نیکی به اندازه ترمیم حقوق زن باقی نماند، به گناه پیمان شکنی او را به سوی آتش می برند. زیرا هر عهد و پیمانی مسؤولیت دارد.
هشتمین فروغ امامت در این باره می فرمایند: “خداوند متعال هر گناهی را مورد آمرزش قرار می دهد، مگر گناه انکار مهر زن یا غصب دستمزد اجیر یا فروش انسان آزاد.” (۹) البته، ذکر این نکته هم ضروری است که از جانب پیامبر(ص) و عترت پاک او، خطاب به زنان با کرامت توصیه شده است: اگر زمینه مناسبی در خصوص بخشیدن مهر خود به شوهر مشاهده کنند، از این خصلت عالی که بیانگر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگواری است، چشم پوشی نکنند.

در منابع اسلامی آمده است که خداوند زیباآفرین، جمال و زیبایی را دوست دارد. در مورد مسایل یک خانواده، دستوراتی برای نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جذبه متقابل آمده است و این فکر که مرد نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نیست، چنانکه ثامن الحجج(ع) فرموده اند: ” چه بسا بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر، سبب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد و فضیلت عفت را از دست بدهد.” (۱۰) همچنین، حضرت در جای دیگری تأکید دارند که “پاکیزگی از خلق و خوی پیامبران الهی است.” (۱۱)حضرت امام رضا(ع) از پدران بزرگوار خود روایت نموده اند: ” زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسأله هیچ سببی نداشت جز آنکه شوهران آنها خود را نمی آراستند.”
از سوی دیگر، زن مجاز نیست که برای غیر شوهر آرایش کند. رسول اکرم(ص) از اینکه زن در خارج خانه لباس جذاب بپوشد، به صورتی که نظر دیگری را به سوی خود جلب نماید، نهی فرموده اند.

وقتی آرایش و پیراستگی برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می آورد . اینجاست که نه زن به مردی غیر از شوهر خویش نظر خواهد داشت و نه مرد به زن دیگری می اندیشد و امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می آید، همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می دهد. این مسأله هر گونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می کند و بدین گونه، پایه های نظام خانواده بر اساس حسن روابط و سلامت روحی استوار خواهد شد و این همان است که قرآن می فرماید: “هن لباس لکم و انتم لباس لهن” یعنی در واقع هر کدام حافظ امنیت دیگری و مایه زینت و افتخار همسر می گردند.”
کلینی(ره) در “فروع کافی” این حدیث را از حضرت رضا(ع) نقل می کند: “هیچ فایده ای به کسی نمی رسد بهتر از این که برایش بانویی باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانتدار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است.” (۱۲)
تردیدی نیست که مسؤولیت امنیت روانی خانواده برعهده زن است و کلیدهای عاطفه و رموز ایجاد روابط قلبی به دست اوست. از این جهت، اسلام از زن انتظاری متناسب با این جایگاه دارد و در واقع چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوی خانه وابسته است، در روایات ائمه هدی(ع) هم بالاترین زینت و نهایت سعادت برای یک مرد، برخورداری از همسر شایسته، معرفی شده است.

خانواده هسته نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می رود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسانها ریشه دار می نماید. با رعایت موازین اسلامی زندگی خانوادگی شکوفا می گردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن به وجود می آورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمه ای جوشان در خانواده جاری می گردد.
حضرت رضا(ع) در خصوص مناسبات اخلاقی و روابط بین اعضای خانواده، یک اصل کلی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح می فرمایند: “برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ، زیبا و نیکو گردان که این اصل در حسن معاشرت و بهبودی آن تأثیری فراوان دارد.” (۱۳)
این سخن می تواند برگرفته از فرمایش ارزشمند رسول اکرم(ص) باشد که می فرمایند: “بهترین شما کسی است که برای اهل خانه اش نیکو باشد و من نیکوترین شما برای خانواده ام هستم.” (۱۴)