وَ مِنْ خُطْبَه لَهُ عَلَیْهِ السّلامُ
از خطبه هاى آن حضرت است
– تُعْرَفُ بِخُطْبَهِ الاَْشْباح ِ، وَ هِىَ مِنْ جَلائِلِ خُطَبِهِ عَلَیْهِ السّلامُ. وَ کانَ
این خطبه معروف به خطبه اشباح است که از خطبه هاى بسیار با عظمت مولاى عاشقان است، این خطبه در
سائِلٌ سَأَلَهُ اَنْ یَصِفَ اللّهَ لَهُ حَتّى کَاَنَّهُ یَراهُ عِیاناً. فَغَضِبَ
ارتباط با سئوال سائلى است که از حضرت درخواست کرد خدا را آنچنان وصف کند که گویى او را آشکار مى بیند.
عَلَیْـهِ السَّـلامُ لِـذلِـکَ.-
حضرت از سئوال او که ظرفیت پاسخش را نداشت خشمگین شد.
رَوى مَسْعَدَهُ بْنُ صَدَقَهَ عَنِ الصّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد عَلَیْهمَاالسَّلامُ اَنَّهُ قالَ:
مسعده بن صدقه از حضرت صادق جعفر بن محمد علیهماالسلام روایت کرده که
خَطَبَ اَمیرُالْمُؤمِنینَ علیه السَّلامُ بِهذِهِ الْخُطْبَهِ عَلى مِنْبَرِالْکُوفَهِ، وَ ذلِکَ اَنَّ رَجُلاً اَتاهُ
حضرت امیرالمؤمنین(ع) این خطبه را بر منبر کوفه ایراد فرمود، علتش این بود مردى به محضرش
فَقالَ لَهُ: یا اَمیرالْمُؤْمِنینَ، صِفْ لَنا رَبَّنا لِنَزْدادَ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ مَعْرفَهً. فَغَضِبَ علیه السَّلامُ
عرضه داشت: خداى را آنچنان براى ما وصف کن تا عشق و معرفت به او زیاد کنیم. حضرت برآشفت
وَ نادى الصَّلاهَ جامِعَهً. فَاجْتَمَعَ النّاسُ حَتّى غَصَّ الْمَسْجِدُ بِاَهْلِهِ،
و فرمود: همه مردم براى نماز اجتماع کنند. مردم جمع شدند تا آنکه مسجد از جمعیت پر شد،
فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ هُوَ مُغْضَبٌ مُتَغَیِّرُ اللَّوْنِ، فَحَمِدَاللّهَ سُبْحانَهُ وَ صَلّى عَلَى النَّبِىِّ
حضرت در حال خشم و تغییر رنگ به منبر رفت، خداى را سپاس گفت و بر پیامبر
(صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) ثُمَّ قالَ:
(صلّى اللّه علیه و آله) درود فرستاد، سپس فرمود:
اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لایَفِرُهُ الْمَنْعُ وَالْجُمُودُ، وَلایُکْدیهِ الاِْعْطاءُ
سپاس خداى را که امساک و جمود بر ثروتش اضافه نمى کند، و عطا و بخشش تهیدستش
وَالْجُودُ، اِذْ کُلُّ مُعْط مُنْتَقَصٌ سِواهُ، وَ کُلُّ مانِع مَذْمُومٌ ما خَلاهُ. هُوَ
نمى نماید، زیرا هر بخشنده اى جز او ثروتش کم مى شود، و هر منع کننده اى جز او شایسته مذمّت است. اوست
الْمَنّانُ بِفَوائِدِ النِّعَمِ، وَ عَوائِدِ الْمَزیدِ وَالْقِسَمِ. عِیالُهُ الْخَلائِقُ، ضَمِنَ
بخشنده انواع نعمت ها، و فراوانى بهره ها و نصیب ها. جمیع آفریده ها روزى خور اویند، رزق همه را
اَرْزاقَهُمْ، وَ قَدَّرَ اَقْواتَهُمْ، وَ نَهَجَ سَبیلَ الرّاغِبینَ اِلَیْهِ،
ضمانت کرده، و قوت و توشه آنان را مقدّر نموده، و راه روشنش را به رغبت کنندگان و خواهندگان آنچه نزد
وَالطّالِبینَ ما لَدَیْهِ، وَ لَیْسَ بِما سُئِلَ بِاَجْوَدَ مِنْهُ بِما لَمْ یُسْأَلْ.
اوست نشان داده، واین طورنیست که جودوبخشش او در آنجا که از او بخواهند بیشتر از آنجاباشد که از او نخواهند.
الاَْوَّلُ الَّذى لَمْ یَکُنْ لَهُ قَبْلٌ فَیَکُونَ شَىْءٌ قَبْلَهُ، وَ الاْخِرُ الَّذى لَیْسَ
همان اولى است که براى اولیّتش قبلى نبوده تا پیش از او چیزى باشد، و آخرى است که براى آخریتش
لَهُ بَعْدٌ فَیَکُونَ شَىْءٌ بَعْدَهُ، وَالرّادِعُ اَناسِىَّ الاَْبْصارِ عَنْ اَنْ تَنالَهُ اَوْ
بعدى نیست تا موجودى پس از او باشد، و مردمک دیده ها را از دیدن و درکش
تُدْرِکَهُ. مَا اخْتَلَفَ عَلَیْهِ دَهْرٌ فَیَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحالُ، وَلا کانَ فى
بازداشت. نه زمان بر او مى گذرد تا از گذر زمان حالش دگرگون شود، و نه در مکانى است
مَکان فَیَجُوزَ عَلَیْهِ الاِْنْتِقالُ. وَ لَوْ وَهَبَ ما تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعادِنُ
که انتقال برایش صورت بگیرد. اگر آنچه را که معادن کوهها نفس زنان بیرون
الْجِبالِ، وَ ضَحِکَتْ عَنْهُ اَصْدافُ الْبِحارِ، مِنْ فِلِزِّ اللُّجَیْنِ
مى ریزند، و صدفهاى دریا خنده کنندگان ظاهر مى سازند، از نقره خالص
وَالْعِقْیانِ، وَ نُثارَهِ الدُّرِّ وَ حَصیدِ الْمَرْجانِ، ما اَثَّرَ ذلِکَ فى جُودِهِ،
و طلاى ناب، و درّ منثور و خوشه مرجان، همه و همه را ببخشد در جود و سخایش اثر نگذارد،
وَلا اَنْفَدَ سَعَهَ ما عِنْدَهُ، وَ لَکانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخائِرِ الاِْنْعامِ ما لاتُنْفِدُهُ
و وسعت نعمتش را پایان ندهد، و از ذخایر نعمت ها آنقدر نزد او هست که با خواسته هاى
مَطالِبُ الاَْنامِ، لاَِنَّهُ الْجَوادُ الَّذى لایَغیضُهُ سُؤالُ السّائِلینَ،
بندگان تمام نشود، زیرا او بخشنده اى است که درخواست خواهندگان از او نمى کاهد،
وَ لا یُبْخِلُهُ اِلْحاحُ الْمُلِحِّینَ.
و اصرار و دعاى اصرارکنندگان او را بخیل ننماید.
فَانْظُرْ اَیُّهَا السّائِلُ، فَما دَلَّکَ الْقُرْآنُ عَلَیْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ،
اى پرسش کننده، به دقّت بنگر، آنچه را قرآن از صفات خدا تو را به آن راهنمایى مى کند پیروى کن،
وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدایَتِهِ. وَ ما کَلَّفَکَ الشَّیْطانُ عِلْمَهُ مِمّا لَیْسَ فى
و از نور هدایت قرآن بهره مند شو. و آنچه را که شیطان تو را به یاد گرفتن آن واداشته از آنچه
الْکِتابِ عَلَیْکَ فَرْضُهُ، وَلا فى سُنَّهِ النَّبِىِّ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ
که در قرآن بر تو لازم نگشته، و در سنّت پیامبر صلّى اللّه علیه وآله
وَ اَئِمَّهِ الْهُدى اَثَرُهُ، فَکِلْ عِلْمَهُ اِلَى اللّهِ سُبْحانَهُ، فَاِنَّ ذلِکَ مُنْتَهى
و ائمّه اثرى نیامده، علمش را به خداى سبحان واگذار، که نهایت حق خداوند
حَقِّ اللّهِ عَلَیْکَ. وَ اعْلَمْ اَنَّ الرّاسِخینَ فِى الْعِلْمِ هُمُ الَّذینَ اَغْناهُمْ
بر تو همین است. و بدان که استواران در دانش آنانند که خداوند آنان را با اقرار به کلّ
عَنِ اقْتِحامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَهِ دُونَ الْغُیُوبِ الاِْقْرارُ بِجُمْلَهِ ما
آنچه از آنها پنهان است و تفسیرش براى آنان روشن نیست، از ورود در ابواب و
جَهِلُوا تَفْسیرَهُ مِنَ الْغَیْبِ الْمَحْجُوبِ، فَمَدَحَ اللّهُ اعْتِرافَهُمْ
سراپرده هاى اسرار پنهانى بى نیاز فرموده، و اعترافشان را به ناتوانى از رسیدن
بِالْعَجْزِ عَنْ تَناوُلِ ما لَمْ یُحیطُوا بِهِ عِلْماً، وَسَمّى تَرْکَهُمُ التَّعَمُّقَ
به آنچه که دانش آنها به آن احاطه ندارد ستوده، و ترک تعمّق آنان را در چیزى که بحث از حقیقت آن را
فیما لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ کُنْهِهِ رُسُوخاً. فَاقْتَصِرْ عَلى ذلِکَ،
امر نفرموده استوارى در علم نامیده. پس به همان اندازه که خداوند دانستن آن را مجاز دانسته اکتفا کن،
وَلاتُقَدِّرْ عَظَمَهَ اللّهِ سُبْحانَهُ عَلى قَدْرِ عَقْلِکَ فَتَکُونَ مِنَ الْهالِکینَ.
و عظمت خداوندى را با ترازوى عقلت اندازه مگیر، که دچار هلاکت خواهى شد.
هُوَ الْقادِرُ الَّذى اِذَا ارْتَمَتِ الاَْوْهامُ لِتُدْرِکَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ،
او توانایى است که اگر همه اوهام براى شناخت نهایت قدرتش پیشرفت کنند،
وَ حاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَراتِ الْوَساوِسِ اَنْ یَقَعَ عَلَیْهِ فى
و اندیشه هاى به دور از وساوس شیطانى بخواهند اعماق غیوب
عَمیقاتِ غُیُوبِ مَلَکُوتِهِ، وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ اِلَیْهِ لِتَجْرِىَ فى کَیْفِیَّهِ
ملکوتش را دریابند، و دلها براى به دست آوردن چگونگى صفاتش عاشقانه
صِفاتِهِ، وَ غَمَضَتْ مَداخِلُ الْعُقُولِ فى حَیْثُ لاتَبْلُغُهُ الصِّفاتُ
بکوشند، و عقلها در نهایت دقت در آنجا که به درک صفاتش نمى رسند به
لِتَنالَ عِلْمَ ذاتِهِ، رَدَعَها وَ هِىَ تَجُوبُ مَهاوِىَ سُدَفِ الْغُیُوبِ،
شناخت ذاتش برخیزند، همه و همه را پس زده در حالى که آنها همه راهها و تاریکیهاى عوالم غیب را سیر کرده،
مُتَخَلِّصَهً اِلَیْهِ سُبْحانَهُ، فَرَجَعَتْ اِذْ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَهً بِاَنَّهُ لایُنالُ
براى خلاص خود روى به درگاه او آورده اند، عاقبت از این راه برگشته در حالى که اعتراف دارند به اینکه با
بِجَوْرِ الاِْعْتِسافِ کُنْهُ مَعْرِفَتِهِ، وَلاتَخْطُرُ بِبالِ اُولِى الرَّوِیّاتِ
پیمودن راه و بیراه، رسیدن به عمق معرفتش میسّر نیست، و هیچ خاطره اى براى اندازه زدن جلال
خاطِرَهٌ مِنْ تَقْدیرِ جَلالِ عِزَّتِهِ. الَّذِى ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلى غَیْرِ مِثال
عزّتش، بر قلب اندیشمندان خطور نمى کند. خدایى که آفریده ها را بهوجود آورد بدون اینکه از نقشه دیگرى
امْتَثَلَهُ، وَلا مِقْدار احْتَذى عَلَیْهِ مِنْ خالِق مَعْهُود کانَ قَبْلَهُ. وَ اَرانا
اقتباس نماید، یا در به وجود آوردن آنها از بهوجودآورنده اى پیش از خود الگو بردارد. و به اندازه اى
مِنْ مَلَکُوتِ قُدْرَتِهِ، وَ عَجائِبِ ما نَطَقَتْ بِهِ آثارُ حِکْمَتِهِ، وَ اعْتِرافِ
از ملکوت قدرتش، و از شگفتى هایى که آثار حکمتش گویاى آن است، و از اعتراف
الْحاجَهِ مِنَ الْخَلْقِ اِلى اَنْ یُقیمَها بِمَساکِ قُوَّتِهِ، ما دَلَّنا بِاضْطِرارِ
نیاز خلق به آنچه که با قدرتش آن را حفظ مى کند به ما ارائه فرموده که ما را به قیام
قِیامِ الْحُجَّهِ لَهُ عَلى مَعْرِفَتِهِ. وَ ظَهَرَتْ فِى الْبَدائِعِ الَّتى اَحْدَثَها آثارُ
دلیل قطعى بر معرفت و شناختش راهنمایى نموده است. در ساخته هاى بدیعش آثار
صَنْعَتِهِ، وَ اَعْلامُ حِکْمَتِهِ، فَصارَ کُلُّ ما خَلَقَ حُجَّهً لَهُ وَ دَلیلاً عَلَیْهِ،
صنع و نشانه هاى حکمتش آشکار است، از این رو آنچه آفریده حجّت و دلیلى بر وجود اوست،
وَ اِنْ کانَ خَلْقاً صامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدبیرِ ناطِقَهٌ، وَ دَلاَلَتُهُ
و اگر موجودى بى زبان باشد تدبیر او در وجود آن موجود برهان گویایى بر وجود او، و دلیلى
عَلَى الْمُبْدِع ِ قائِمَهٌ.
محکم بر آفرینندگى ذات پاک اوست.
وَ اَشْهَدُ اَنَّ مَنْ شَبَّهَکَ بِتَبایُنِ اَعْضاءِ خَلْقِکَ، وَ تَلاحُمِ حِقاقِ
و شهادت مى دهم که آن کس که تو را به مخلوقى داراى اعضاى مختلف، و مفصلهاى به هم پیوسته
مَفاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَهِ لِتَدْبیرِ حِکْمَتِکَ، لَمْ یَعْقِدْ غَیْبَ ضَمیرِهِ عَلى
که به تدبیر حکمت تو در لابلاى پوست و گوشت پنهان است تشبیه کند، در غیب وجودش خالى از
مَعْرِفَتِکَ، وَ لَمْ یُباشِرْ قَلْبَهُ الْیَقینُ بِاَنَّهُ لا نِدَّ لَکَ، وَ کَاَنَّهُ لَمْ یَسْمَعْ تَبَرُّأَ
معرفت توست، و قلبش به این معنا که براى تو هرگز شبیهى نیست یقین پیدا نکرده، و گویا متن بیزارى جستن
التّابِعینَ مِنَ الْمَتْبُوعینَ اِذْ یَقُولُونَ: «تَاللّهِ اِنْ کُنّا لَفى ضَلال مُبین،
پیروان را از رهبران باطل خود در قیامت نشنیده که مى گویند: «به خدا قسم ما در گمراهى آشکارى بودیم،
اِذْ نُسَوّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمینَ».
که شما را با پروردگار عالمیان برابر مى کردیم».
کَذَبَ الْعادِلُونَ بِکَ اِذْ شَبَّهُوکَ بِاَصْنامِهِمْ، وَ نَحَلُوکَ
آنان که غیر تو را با تو برابر دانستند دروغ گفتند، که تو را به بت هاى خود تشبیه کردند، و به سبب
حِلْیَهَ الْمَخْلُوقینَ بِاَوْهامِهِمْ، وَ جَزَّأُوکَ تَجْزِئَهَ الْمُجَسَّماتِ
اوهام غلط خویش صفات آفریده ها را به تو بستند، و با اندیشه هاى پست خود تو را مانند اجسام داراى
بِخَواطِرِهِمْ، وَ قَدَّرُوکَ عَلَى الْخِلْقَهِ الْمُخْتَلِفَهِ الْقُوى بِقَرائِحِ
اجزا دانستند، و به عقل ناقصشان تو را همانند مخلوقات که مرکب از قواى مختلفند
عُقُولِهِمْ. وَ اَشْهَدُ اَنَّ مَنْ ساواکَ بِشَىْء مِنْ خَلْقِکَ فَقَدْ عَدَلَ بِکَ،
شناختند. و شهادت مى دهم که کسى که تو را با چیزى از آفریده هایت مساوى دانست برایت نظیر قائل شده،
وَ الْعادِلُ بِکَ کافِرٌ بِما تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْکَماتُ آیاتِکَ، وَ نَطَقَتْ عَنْهُ
و آن که برایت نظیر قائل شود کافر است به آنچه آیات محکم به بیان آنها نازل شده، و دلائل
شَواهِدُ حُجَج ِ بَیِّناتِکَ. وَ اَنَّکَ اَنْتَ اللّهُ الَّذى لَمْ تَتَناهَ فِى الْعُقُولِ
آشکارت بدان گویاست. و شهادت مى دهم که نهایتى و حدّى در عقلها براى تو نیست که در
فَتَکُونَ فى مَهَبِّ فِکْرِها مُکَیَّفاً، وَلا فى رَوِیّاتِ خَواطِرِها فَتَکُونَ
مجراى وزش تفکّرات آن عقول در کیفیت خاصى قرار گیرى، و در اندیشه ها نگنجى تا به تصرف آن
مَحْدُوداً مُصَرَّفاً.
عقول درآمده و محدود گردى.
مِنْها
از این خطبه است
قَدَّرَ ما خَلَقَ فَاَحْکَمَ تَقْدیرَهُ، وَ دَبَّرَهُ فَاَلْطَفَ تَدْبیرَهُ،
آنچه را آفرید برایش اندازه قرار داد و اندازه اش را محکم کرد، و تدبیر نمود و به خوبى تدبیر فرمود،
وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ،
و آن را در مسیر رسیدن به هدف خود قرار داد و آن مخلوق هم از حدودى که برایش مقرر نمود تجاوز نکرد،
وَ لَمْ یَقْصُرْ دُونَ الاِْنْتِهاءِاِلى غایَتِهِ، وَلَمْ یَسْتَصْعِبْ اِذْ اُمِرَ بِالْمُضِىِّ
و به کمتر از رسیدن به هدف معیّنش اکتفا ننمود، و در مأموریتش براى انجام اراده حق
عَلى اِرادَتِهِ، وَ کَیْفَ وَ اِنَّما صَدَرَتِ الاُْمُورُ عَنْ مَشِیئَتِهِ؟
چموشى و نافرمانى نکرد، و چگونه چنین باشد در حالى که همه امور از مشیّت او نشأت گرفته است؟
الْمُنْشِىءُ اَصْنافَ الاَْشْیاءِ بِلا رَوِیَّهِ فِکْر آلَ اِلَیْها، وَ لا قَریحَهِ
اوست بهوجود آورنده انواع موجودات بى آنکه اندیشه اى به کار برد، و بدون اینکه تصورى در
غَریزَه اَضْمَرَ عَلَیْها، وَ لا تَجْرِبَه اَفادَها مِنْ حَوادِثِ الدُّهُورِ،
در باطن علمش پنهان داشته باشد، و بدون اینکه از تجربه اى از حوادث روزگاران گذشته استفاده نماید،
وَلا شَریک اَعانَهُ عَلَى ابْتِداعِ عَجائِبِ الاُْمُورِ. فَتَمَّ خَلْقُهُ بِاَمْرِهِ،
و بدون اینکه او را در آفرینش موجودات شگفت انگیز شریکى یارى رساند. پس آفرینش به امر او قامتى تمام یافت،
وَ اَذْعَنَ لِطاعَتِهِ، وَ اَجابَ اِلى دَعْوتِهِ، لَمْ یَعْتَرِضْ دُونَهُ رَیْثُ
و به فرمانبردارى از او گردن نهاد، و دعوت حضرتش را پاسخ گفت، آفریده اى نبود که در امرش
الْمُبْطِىءِ، وَلا اَناهُ الْمُتَلَکِّئ. فَاَقامَ مِنَ الاَْشْیاءِ اَوَدَها، وَ نَهَجَ
سستى ورزد، و یا در اجراى دستورش درنگ روا دارد. کژى اشیا را راست نمود، و حدودشان را
حُدُودَها، وَ لاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَیْنَ مُتَضادِّها، وَ وَصَلَ اَسْبابَ قَرائِنِها،
معین کرد، و با قدرتش بین اشیاء متضاد الفت داد، و اسباب اتصال آنها را فراهم نمود،
وَ فَرَّقَها اَجْناساً مُخْتَلِفات فِى الْحُدُودِ وَ الاَْقْدارِ وَ الْغَرائِزِ
و همه را به اجناسى مختلف در حدود و اندازه ها و غرائز و صورتها
وَالْهَیْئاتِ. بَدایا خَلائِقَ اَحْکَمَ صُنْعَها، وَ فَطَرَها عَلى ما اَرادَ
تقسیم کرد. مخلوقاتى هستند که خلقت آنها را استوار کرده، و آنها را بر اساس اراده متین خود
وَ ابْـتَـدَعَـها.
بهوجود آورده است.
وَ مِنْها فى صِفَهِ السَّماءِ
و از این خطبه است در وصف آسمان
وَنَظَمَ بِلاتَعْلیق رَهَواتِ فُرَجِها، وَ لاحَمَ صُدُوعَ انْفِراجِها،
پستى و بلندى آسمان و فاصله هاى فراخ آن را بدون اینکه به چیزى متکّى باشد نظام داد، و شکافهاى آن را التیام بخشید،
وَ وَشَّجَ بَیْنَها وَبَیْنَ اَزْواجِها، وَ ذَلَّلَ لِلْهابِطینَ بِاَمْرِهِ وَالصّاعِدینَ
و میان آن و مانندش پیوند برقرار کرد، و دشوارى بالا رفتن و نازل شدن فرشتگانى که امرش را پایین
بِاَعْمالِ خَلْقِهِ حُزُونَهَ مِعْراجِها. وَ ناداها بَعْدَ اِذْ هِىَ دُخانٌ
مى آورند و اعمال خلق را بالا مى برند آسان نمود. پس از آنکه آسمانها به صورت دود بود
فَالْتَحَمَتْ عُرى اَشْراجِها، وَ فَتَقَ بَعْدَ الاِْرْتِتاقِ صَوامِتَ اَبْوابِها،
آن را براى شکل گرفتن ندا داد تا اجزائش زنجیروار به هم پیوست، و درهاى بسته آن را باز نمود،
وَ اَقامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّواقِبِ عَلى نِقابِها. وَ اَمْسَکَها مِنْ اَنْ
و از شهابهاى درخشنده براى راههاى نفوذ به آن دیده بان گذاشت، و به دست قدرت خود در عرصه
تَمُورَ فى خَرْقِ الْهَواءِ بِاَیْدِهِ، وَ اَمَرَها اَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَهً لاَِمْرِهِ.
فضا آسمانها را از اضطراب حفظ کرد، و فرمان داد که تسلیم دستورات او باشند.
وَ جَعَلَ شَمْسَها آیَهً مُبْصِرَهً لِنَهارِها، وَ قَمَرَها آیَهً مَمْحُوَّهً مِنْ
خورشید آن را نشانه روشنى بخش روز، و ماه آن را که نورش به تاریکى مى گراید نشانه
لَیْلِها، فَاَجْراهُما فى مَناقِلِ مَجْراهُما، وَ قَدَّرَ سَیْرَهُما فى مَدارِجِ
شب قرار داد، و آن دو را در مجراى معین خودشان به جریان انداخت، و حرکتشان را در راهى که
دَرَجِهِما، لِیُمَیِّزَ بَیْنَ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ بِهِما، وَ لِیُعْلَمَ عَدَدُ السِّنینَ
باید بپیمایند مقرر فرمود، تا به واسطه رفت و آمدشان شب را از روز متمایز سازد، و با گردش آنها عدد سالها
وَ الْحِسابُ بِمَقادیرِهِما. ثُمَّ عَلَّقَ فى جَوِّها فَلَکَها، وَ ناطَ بِها زینَتَها
و حساب دانسته شود. سپس در پهنه آسمان مدار و فلک آن را قرار داد، و ستارگان دور از دیده و ستارگان
مِنْ خَفِیّاتِ دَرارِیِّها، وَ مَصابیح ِ کَواکِبِها، وَ رَمى مُسْتَرِقِى السَّمْع ِ
درخشنده را که زینت بخش آن طاق برافراشته اند بر آن آویزان نمود، و با شهابهاى نافذ آن استراق سمع کنندگان
بِثَواقِبِ شُهُبِها، وَ اَجْراها عَلى اِذْلالِ تَسْخیرِها مِنْ ثَباتِ ثابِتِها،
را هدف قرار داد، و آن را به انواع طرق تسخیر از ثابت داشتن ثوابت و به حرکت درآوردن
وَمَسیرِ سائِرِها، وَ هُبُوطِها وَ صُعُودِها، وَ نُحُوسِها وَ سُعُودِها.
سیارات و پایین و بالا رفتن آنها و نحس و سعد آنها به جریان انداخت.
وَ مِنْها فى صِفَهِ الْمَلائِکَهِ
از این خطبه است در وصف فرشتگان
ثُمَّ خَلَقَ سُبْحانَهُ لاِِسْکانِ سَمواتِهِ، وَ عِمارَهِ الصَّفیحِ الاَْعْلى مِنْ
سپس خداوند سبحان براى سکونت دادن در آسمانهایش، و آباد ساختن پهنه اعلاى ملکوتش
مَلَکُوتِهِ خَلْقاً بَدیعاً مِنْ مَلائِکَتِهِ، وَ مَلاََ بِهِمْ فُرُوجَ فِجاجِها،
موجوداتى بى نظیر از فرشتگانش را به عرصه هستى آورد، و به وسیله آنها گشادگیهاى فضاى آسمان را پر کرد،
وَ حَشا بِهِمْ فُتُوقَ اَجْوائِها. وَ بَیْنَ فَجَواتِ تِلْکَ الْفُرُوجِ زَجَلُ
و صفحات باز جوّ را از آنان مملو ساخت. فریادهاى رساى تسبیح کنندگان
الْمُسَبِّحینَ مِنْهُمْ فى حَظائِرِ القُدُسِ، وَ سُتُراتِ الْحُجُبِ،
از آن ملائکه بارگاه قدس در میان پهنه باز آسمان و پرده هاى حجاب،
وَ سُرادِقاتِ الْمَجْدِ. وَ وَراءَ ذلِکَ الرَّجیجِ الَّذى تَسْتَکُّ مِنْهُ
و سراپرده هاى جلال و مجد طنین انداز است. و در وَراى آن فریادهاى رسا که گوشها از
الاَْسْماعُ سُبُحاتُ نُور تَرْدَعُ الاَْبْصارَ عَنْ بُلُوغِها، فَتَقِفُ خاسِئَهً
شنیدنش کر مى شود طبقاتى از نور است که دیده ها از رسیدن به آن پس زده مى شوند، و به ناچار در محدوده
عَلى حُدُودِها. وَ اَنْشَأَهُمْ عَلى صُوَر مُخْتَلِفات، وَ اَقْدار
آن نور در محل خود مطرود و رانده شده مى ایستند. ملائکه را به صورت هاى گوناگون، و اندازه هاى
مُتَفاوِتات، اُولى اَجْنِحَه تُسَبِّحُ جَلالَ عِزَّتِهِ، لایَنْتَحِلُونَ ما ظَهَرَ
مختلف، داراى بال وپر آفرید،که جلال عزت حق را تسبیح مى گویند، و آنچه را که از عجایب خلقت
فِى الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ، وَ لایَدَّعُونَ اَنَّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ،
خدا هویداست به خود نمى بندند، و آفرینش چیزى را که آفریدنش مخصوص خداست ادعا نمى کنند،
«بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لایَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ».
بلکه «آنان بندگان گرامى داشته حقّند که در گفتار سبقت بر خدا نمى گیرند و فرمانش را اجرا مى کنند».
جَعَلَهُمْ فیما هُنالِکَ اَهْلَ الاَْمانَهِ عَلى وَحْیِهِ، وَ حَمَّلَهُمْ اِلَى
خداوند ملائکه را در آن عالمْ امین وحى قرار داد، و به وسیله آنان
الْمُرْسَلینَ وَدائِعَ اَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، وَ عَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبُهاتِ،
امانات امر و نهیش را به جانب پیامبران روانه کرد، و همه آنان را از اشتباه مصونیت داد،
فَما مِنْهُمْ زائِغٌ عَنْ سَبیلِ مَرْضاتِهِ. وَ اَمَدَّهُمْ بِفَوائِدِ الْمَعُونَهِ،
بنابراین از ایشان کسى نیست که از راه رضاى خدا منحرف شود. آنان را از منافع کمک خود یارى داد،
وَ اَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَواضُعَ اِخْباتِ السَّکینَهِ، وَ فَتَحَ لَهُمْ اَبْواباً ذُلُلاً اِلى
و قلبشان را با تواضع و خشوع و آرامش قرین فرمود، ابواب سهل و آسان تمجیدهاى خود را
تَماجیدِهِ، وَ نَصَبَ لَهُمْ مَناراً واضِحَهً عَلى اَعْلامِ تَوْحیدِهِ.
به رویشان گشود، و براى آنان مشعلهاى روشنى بر روى نشانه هاى توحیدش نصب کرد.
لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُوصِراتُ الاْثامِ، وَلَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّیالى وَالاَْیّامِ،
بار گناهانْ آنان را سنگین نکرده، آمد و رفت شب و روز آنان را به سوى مرگ سوق نداده،
وَلَمْ تَرْمِ الشُّکُوکُ بِنَوازِعِها عَزیمَهَ ایمانِهِمْ، وَ لَمْ تَعْتَرِکِ الظُّنُونُ
تیرهاى شک و تردید از کمانهاى خود استحکام ایمانشان را نشان نگرفته، و گمانها و خیالات بر جایگاه
عَلى مَعاقِدِ یَقینِهِمْ، وَ لا قَدَحَتْ قادِحَهُ الاِْحَنِ فیما بَیْنَهُمْ،
یقین استوارشان ازدحام نبرده، آتش عداوت در بینشان افروخته نشده،
وَلا سَلَبَتْهُمُ الْحَیْرَهُ ما لاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمائِرِهِمْ، وَ ما سَکَنَ مِنْ
سرگردانى و حیرتْ ایمانى را که با باطن آنان پیوند خورده، و هیبت و جلالى را
عَظَمَتِهِ وَ هَیْبَهِ جَلالَتِهِ فى اَثْناءِ صُدُورِهِمْ، وَلَمْ تَطْمَعْ فیهِمُ
که از حق در دلهاشان جاى گرفته از آنان سلب ننموده، و وسوسه ها به آنان طمع ندوخته
الْوَساوِسُ فَتَقْتَرِ عَ بِرَیْنِها عَلى فِکْرِهِمْ.
تا شک و تردید با آلودگى خود بر اندیشه پاکشان قرعه زند.
مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فى خَلْقِ الْغَمامِ الدُّلَّح ِ، وَ فى عِظَمِ الْجِبالِ
گروهى از آنان در میان ابرهاى پر آب، و کوههاى بزرگ
الشُّمَّخ ِ، وَ فى قُتْرَهِ الظَّلامِ الاَْیْهَمِ. وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ اَقْدامُهُمْ
مرتفع، و لابلاى تاریکى هایى که براى بیرون رفتن از آن راهى نیست قرار دارند. گروهى دیگر فرشتگانى هستند
تُخُومَ الاَْرْضِ السُّفْلى، فَهِىَ کَرایات بیض قَدْ نَفَذَتْ فى مَخارِقِ
که قدمهایشان در طبقات زیرین زمین فرورفته، مانند پرچم هاى سپیدى که در شکاف هوا
الْهَواءِ، وَ تَحْتَها ریحٌ هَفّافَهٌ تَحْبِسُها عَلى حَیْثُ انْتَهَتْ مِنَ
نفوذ کرده، و در زیر آن بادى است آرام و خوش که آنها را در جایى که به آن منتهى شده و قرار
الْحُدُودِ الْمُتَناهِیَهِ. قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ اَشْغالُ عِبادَتِهِ، وَ وَصَلَتْ
گرفته اند نگاه داشته. اشتغال به بندگىِ حق آنان را از کار دیگر بازداشته، و حقایق ایمان
حَقائِقُ الاْیمانِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ، وَ قَطَعَهُمُ الاْیقانُ بِهِ اِلى الْوَلَهِ
بین آنان و معرفت حق پیوند داده، و یقین به خداوند آنان را از همه چیز بریده و مشتاق و راغب
اِلَیْهِ، وَلَمْ تُجاوِزْ رَغَباتُهُمْ ما عِنْدَهُ اِلى ما عِنْدَ غَیْرِهِ. قَدْ ذاقُوا
او نموده، و رغبتشان از آنچه نزد خداست به آنچه نزد غیرخداست تجاوز نکرده. شیرینى معرفت
حَلاوَهَ مَعْرِفَتِهِ، وَ شَرِبُوا بِالْکَأْسِ الرَّوِیَّهِ مِنْ مَحَبَّتِهِ، وَ تَمَکَّنَتْ مِنْ
او را چشیده اند، و از محبّتش جام سیراب کننده اى نوشیده اند، و در سویداى دلشان
سُوَیْداءِ قُلُوبِهِمْ وَشیجَهُ خیفَتِهِ، فَحَنَوْا بِطُولِ الطّاعَهِ اعْتِدالَ
ریشه هاى خوف خدا جاى گرفته، پس قامت راستشان از طول عبادت
ظُهُورِهِمْ، وَلَمْ یُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَهِ اِلَیْهِ مادَّهَ تَضَرُّعِهِمْ، وَلا اَطْلَقَ
خمیده، و میل و رغبت طولانى به او سرچشمه تضرع و زارى آنان را تمام ننموده، مقام والاى آنان
عَنْهُمْ عَظیمُ الزُّلْفَهِ رِبَقَ خُشُوعِهِمْ، وَلَمْ یَتَوَلَّهُمُ الاِْعْجابُ
رشته خشوع را از گردن وجودشان باز نکرده، و خودپسندى بر آنان
فَیَسْتَکْثِرُوا ما سَلَفَ مِنْهُمَ، وَلا تَرَکَتْ لَهُمُ اسْتِکانَهُ الاِْجْلالِ نَصیباً
غالب نگشته تا عبادات گذشته خود را زیاد بشمارند، خضوع در برابر عظمت حق نصیبى براى بزرگ
فى تَعْظیمِ حَسَناتِهِمْ، وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَراتُ فیهِمْ عَلى طُولِ دُؤُوبِهِمْ،
دیدن حسناتشان برجاى نگذاشته، و در مدت دراز کوشش در عبادتْ سستى بر آنان چیره نگشته،
وَلَمْ تَغِضْ رَغَباتُهُمْ فَیُخالِفُوا عَنْ رَجاءِ رَبِّهِمْ، وَلَمْ تَجِفَّ لِطُولِ
و از رغبتشان به حق کاسته نشده تا از امید به او رویگردان شوند، راز و نیاز طولانى
الْمُناجاهِ اَسلاتُ اَلْسِنَتِهِمْ، وَلا مَلَکَتْهُمُ الاَْشْغالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ
زبانشان را نخشکانده، اشتغال به غیر حق آنان را مملوک خود نکرده تا صداى مناجاتهاى سرّى
الْجُؤارِ اِلَیْهِ اَصْواتُهُمْ، وَلَمْ تَخْتَلِفْ فى مَقاوِمِ الطّاعَهِ مَناکِبُهُمْ،
و راز و نیازى که با خداوند دارند قطع شود، دوش به دوش هم در مقام بندگى قرار دارند،
وَلَمْ یَثْنُوا اِلى راحَهِ التَّقْصیرِ فى اَمْرِهِ رِقابَهُمْ، وَلاتَعْدُو عَلى عَزیمَهِ
و آسایش طلبى آنان را به تقصیر در انجام دستورات حق نکشانده است، بلادت غفلت ها بر اراده جدى
جِدِّهِمْ بَلادَهُ الْغَفَلاتِ، وَلاتَنْتَضِلُ فى هِمَمِهِمْ خَدائِعُ الشَّهَواتِ.
آنان در تلاش و کوشش غلبه نکند، و شهوات فریبنده همّتهاى عالى آنان را هدف نمى گیرد.
قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخیرَهً لِیَوْمِ فاقَتِهِمْ، وَ یَمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطاعِ
صاحب عرش را براى روز نیازمندى خود ذخیره گرفته اند، و به وقت انقطاع خلق از خدا و
الْخَلْقِ اِلَى الْمَخْلُوقینَ بِرَغْبَتِهِمْ.
توجهشان به مخلوقات فقط خدا را مورد توجه قرار مى دهند.
لایَقْطَعُونَ اَمَدَ غایَهِ عِبادَتِهِ، وَلایَرْجِعُ بِهِمُ الاِْسْتِهْتارُ بِلُزُومِ
روزگارِ عباداتشان را پایان نمى دهند، رغبتشان به عبادت پروردگار آنان را به هیچ سویى متوجه نمى سازد،
طاعَتِهِ، اِلاّ اِلى مَوادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَیْرِ مُنْقَطِعَه مِنْ رَجائِهِ وَ مَخافَتِهِ.
مگر به سوى سرچشمه هاى امید به رحمت حق و ترس از عذاب او که هیچ گاه از دلهاشان قطع نمى شود.
لَمْ تَنْقَطِعْ اَسْبابُ الشَّفَقَهِ مِنْهُمْ فَیَنُوا فى جِدِّهِمْ،
آنچه علّت ترس از عذاب است از دلشان زدوده نمى شود تا از کوشش در عبادت دست بردارند،
وَلَمْ تَأْسِرْهُمُ الاَْطْماعُ فَیُؤْثِرُوا وَشیکَ السَّعْىِ عَلَى اجْتِهادِهِمْ،
طمع آنان را به اسارت درنیاورده تا سعى در امور ظاهر را بر کوشش در امر آخرت مقدم بدارند،
وَلَمْ یَسْتَعْظِمُوا ما مَضى مِنْ اَعْمالِهِمْ، وَلَوِ اسْتَعْظَمُوا ذلِکَ لَنَسَخَ
اعمال گذشته خود را بزرگ نشمارند، زیرا اگر بزرگ شمارند امید آنان به حق باعث
الرَّجاءُ مِنْهُمْ شَفَقاتِ وَجَلِهِمْ، وَ لَمْ یَخْتَلِفُوا فى رَبِّهِمْ بِاسْتِحْواذِ
زدودن رشته هاى خوف آنان از عذاب مى شود، محض وسوسه هاى شیطانى در رابطه با حضرت حق
الشَّیْطانِ عَلَیْهِمْ، وَلَمْ یُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقاطُعِ، وَلاتَوَلاّهُمْ غِلُّ
اختلاف نکرده اند، قهرهاى ناگوار آنان را از هم جدا نساخته، و کینه هاى حسدورزى بر آنان
التَّحاسُدِ، وَلاتَشَعَّبَتْهُمْ مَصارِفُ الرَّیْبِ، وَلاَ اقْتَسَمَتْهُمْ اَخْیافُ
غالب نشده، و عوامل شک و بددلى آنان را دسته دسته ننموده، و اندیشه هاى گوناگون آنان را
الْهِمَمِ. فَهُمْ اُسَراءُ ایمان، لَمْ یَفُکَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَیْغٌ وَلا عُدُولٌ
تقسیم نکرده. فرشتگان اسیر و پایبند ایمانند، نه انحرافى آنان را از ریسمان محکم ایمان بریده، و نه سستى
وَ لا وَنًى وَلا فُتُورٌ. وَلَیْسَ فى اَطْباقِ السَّماءِ مَوْضِعُ اِهاب اِلاّ
و تنبلى ایشان را از رشته حق جدا کرده. در طبقات آسمانها جاى پوست تختى نیست مگر اینکه
وَ عَلَیْهِ مَلَکٌ ساجِدٌ، اَوْ ساع حافِدٌ. یَزْدادُونَ عَلى طُولِ الطّاعَهِ
فرشته اى بر آن در سجود است، یا در حال سیر و سرعت در بندگى خدا. با طول عبادتشان بر
بِرَبِّهِمْ عِلْماً، وَ تَزْدادُ عِزَّهُ رَبِّهِمْ فى قُلُوبِهِمْ عِظَمـاً.
معرفتشان مى افزایند، و بدانوسیله عزّت و جلال خدا در دلشان افزایش مى یابد.
وَ مِنْها فى صِفَهِ الاَْرْضِ وَ دَحْوِها عَلَى الْماءِ
و از این خطبه است در وصف زمین و گسترش آن بر روى آب
کَبَسَ الاَْرْضَ عَلى مَوْرِ اَمْواج مُسْتَفْحِلَه، وَ لُجَج ِ بِحار زاخِرَه،
زمین را در امواج شدید و با صولت و در دریاهاى پر آب فرو برد،
تَلْتَطِمُ اَواذِىُّ اَمْواجِها، وَ تَصْطَفِقُ مُتَقاذِفاتُ اَثْباجِها،
در حالى که موجهاى عظیم آن دریاها به هم مى خوردند، و امواج بلند آن که در حال تدافع یکدیگر بودند به هم مى کوفتند
وَ تَرْغُو زَبَداً کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیاجِها. فَخَضَعَ جِماحُ الْماءِ
و همانند شتران نر در موقع هیجان و مستى کف بهوجود مى آوردند. پس سرکشى آب به خاطر سنگینى زمین
الْمُتَلاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِها، وَ سَکَنَ هَیْجُ ارْتِمائِهِ اِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِها،
حالت فروتنى گرفت، و چون زمین به سینه خود به روى آب قرار گرفت اضطراب و هیجان آب فرو نشست
وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِیاً اِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَیْهِ بِکَواهِلِها. فَاَصْبَحَ بَعْدَ
و چون با شانه خود مانند حیوانى که در خاک بغلتد بر روى آب درغلتید آب آرام گرفت. آب پس از
اصْطِخابِ اَمْواجِهِ ساجِیاً مَقْهُوراً، وَ فى حَکَمَهِ الذُّلِّ مُنْقاداً
هیجان و اضطراب امواجش آرام و مغلوب شد، و در دهنه خوارى مطیع و اسیر
اَسیراً. وَسَکَنَتِ الاَْرْضُ مَدْحُوَّهً فى لُجَّهِ تَیّارِهِ، وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَهِ
گشت. زمینِ گسترده شده در میان آن آب پرموج ساکن شد، و آب را از نخوت و کبر و از
بَأْوِهِ وَ اعْتِلائِهِ، وَ شُمُوخ ِ اَنْفِهِ وَسُمُوِّ غُلَوائِهِ، وَ کَعَمَتْهُ عَلى کِظَّهِ
باد دماغ و سرکشى و تجاوز بازداشت، و دهان آن را که پر موج بود
جِرْیَتِهِ، فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقاتِهِ، وَ لَبَدَ بَعْدَ زَیَفانِ وَثَباتِهِ.
بست، و آب از آن همه هیجان و هیبت و جست و خیز به جاى خود نشست.
فَلَمّا سَکَنَ هَیْجُ الْماءِ مِنْ تَحْتِ اَکْنافِها، وَ حَمْلِ شَواهِقِ الْجِبالِ
پس از آنکه هیجان آب از زیر اطراف زمین ساکن شد، و کوههاى بلندسرکشیده را که بر دوش زمین قرار داشت
الشُّمَّخ ِالْبُذَّخ ِ عَلى اَکْتافِها، فَجَّرَ یَنابیعَ الْعُیُونِ مِنْ عَرانینِ اُنُوفِها،
بر روى خود حمل نمود، خداوند آبهاى چشمه ها را از بالاى بینى هاى زمین (قله کوهها) به جریان انداخت،
وَ فَرَّقَها فى سُهُوبِ بیدِها وَ اَخادیدِها، وَ عَدَّلَ حَرَکاتِها
و در پهن دشت ها و رودخانه ها سرازیر ساخت، و حرکات زمین را با کوههاى لنگر
بِالرّاسِیاتِ مِنْ جَلامیدِها وَ ذَواتِ الشَّناخیبِ الشُّمِّ مِنْ
انداخته، و به وسیله صخره هاى بزرگ سر به فلک برداشته تعدیل
صَیاخیدِها. فَسَکَنَتْ مِنَ الْمَیَدانِ لِرُسُوبِ الْجِبالِ فى قِطَع ِ
نمود. زمین به علّت نفوذ کوهها در پهنه
اَدیمِها، وَ تَغَلْغُلِها مُتَسَرِّبَهً فى جَوْباتِ خَیاشیمِها، وَ رُکُوبِها اَعْناقَ
آن، و به خاطر فرو رفتن ریشه کوهها در اعماق آن، و سوار شدن آن صخره هاى بزرگ بر گردن و
سُهُولِ الاَْرَضینَ وَ جَراثیمِها.
طبقات زیـرین آن آرامش و استقرار یافت.
وَ فَسَحَ بَیْنَ الْجَوِّ وَ بَیْنَها، وَ اَعَدَّ الْهَواءَ مُتَنَسِّماً لِساکِنِها،
خداوند میان زمین و جوّ را فراخ نمود، و هوا را براى تنفس ساکنان آن مهیّا فرمود،
وَ اَخْرَجَ اِلَیْها اَهْلَها عَلى تَمامِ مَرافِقِها. ثُمَّ لَمْ یَدَعْ جُرُزَ الاَْرْضِ الَّتى
و تمام نیازمندیهاى اهل زمین را از دل زمین بیرون آورد. سپس بلندیهاى زمین را که بى گیاه بود
تَقْصُرُ مِیاهُ الْعُیُونِ عَنْ رَوابیها، وَلا تَجِدُ جَداوِلُ الاَْنْهارِ ذَریعَهً اِلى
و آب چشمه ها به آن نمى رسید، و جویبارها وسیله اى براى رساندن خود به آن زمین هاى مرتفع نمى یافتند
بُلُوغِها، حَتّى اَنْشَأَ لَها ناشِئَهَ سَحاب تُحْیى مَواتَها، وَ تَسْتَخْرِجُ
رها نساخت، بلکه ابرهایى آفرید تا عرصه هاى مرده آن بلندیها را احیا کنند، و گیاهش
نَباتَها. اَلَّفَ غَمامَها بَعْدَ افْتِراقِ لُمَعِهِ وَ تَبایُنِ قَزَعِهِ،
را برویانند. ابرها را پس از پراکندگى قطعاتش و جدایى پاره هایش به هم الفت و التیام داد،
حَتّى اِذا تَمَخَّضَتْ لُجَّهُ الْمُزْنِ فیهِ، وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فى کُفَفِهِ، وَلَمْ یَنَمْ
تا چون آب درون ابر به جنبشى سخت برآمد، و در حواشى آن برق بدرخشید، و درخشش برق در میان
وَمیضُهُ فى کَنَهْوَرِ رَبابِهِ وَ مُتَراکِمِ سَحابِهِ، اَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدارِکاً،
قطعات ابر سپید و انبوه خاموش نشد، خداوند آن ابر پرباران را در حالى که قطعاتش به هم پیوسته بود فروفرستاد،
قَدْ اَسَفَّ هَیْدَبُهُ، تَمْریهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ اَهاضیبِهِ
در حالى که به زمین نزدیک شدند، و بادها بارانهاى آن را پى در پى همچون دوشیدن شیر از سینه
وَ دُفَعَ شَآبیبِهِ. فَلَمّا اَلْقَتِ السَّحابُ بَرْکَ بَوانیها، وَ بَعاعَ
حیوانات دوشیدند و به شدت به زمین ریختند. زمانى که ابرها سینه خود را به زمین ساییدند، و آنچه
مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْءِ الْمَحْمُولِ عَلَیْها، اَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوامِدِ
از باران داشتند بر زمین پاشیدند، خداوند در زمین هاى
الاَْرْضِ النَّباتَ، وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبالِ الاَْعْشابَ، فَهِىَ تَبْهَجُ بِزینَهِ
خشک گیاه، و در دامن کوهها سبزه رویاند، در این وقت زمین با آرایش مرغزارهاى خود به شادى
رِیاضِها، وَ تَزْدَهى بِما اُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیْطِ اَزاهیرِها وَ حِلْیَهِ
نشست، و از پرده لطیفى از شکوفه هاى خوشبو و زیبا که بر خود پوشیده بود، و از نظم دقیق شکوفه ها
ما سُمِطَتْ بِهِ مِنْ ناضِرِ اَنْوارِها، وَ جَعَلَ ذلِکَ بَلاغاً لِلاَْنامِ
و بوته هاى باطراوت که چهره آن را مى آراست به نشاط و بهجت برخاست، و خداوند آن نباتات و گلها را توشه
وَ رِزْقاً لِلاَْنْعامِ. وَ خَرَقَ الْفِجاجَ فى آفاقِها، وَ اَقامَ الْمَنارَ لِلسّالِکینَ
آدمیان و روزى چهارپایان قرار داد. و نیز راههاى فراخ در اطراف زمین باز کرد، و براى روندگان نشانه هایى
عَلى جَوادِّ طُرُقِها.
نهاد تا به هر جا که بخواهند آمد و شد کنند.
فَلَمّا مَهَدَ اَرْضَهُ، وَ اَنْفَذَ اَمْرَهُ، اخْتارَ آدَمَ عَلَیْهِ السّلامُ خیرَهً مِنْ
هنگامى که زمین را براى زندگى آماده کرد، و فرمان خود را جارى ساخت، آدم(ع) را از میان مخلوق خود
خَلْقِهِ، وَ جَعَلَهُ اَوّلَ جِبِلَّتِهِ، وَ اَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ، وَ اَرْغَدَ فیها اُکُلَهُ،
اختیارکرد، و او را اولین نوع از آفرینش انسان قرارداد، و دربهشت خودساکن کرد، و روزیش را درآنجافراوان نمود،
وَ اَوْعَزَ اِلَیْهِ فیما نَهاهُ عَنْهُ، وَ اَعْلَمَهُ اَنَّ فِى الاِْقْدامِ عَلَیْهِ
و او را به آنچه از خوردنش نهى کرده بود یادآور شد، و به او آگاهى داد که خوردن آنچه از آن نهى شده قرار
التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیَتِهِ، وَ الْمُخاطَرَهَ بِمَنْزِلَتِهِ. فَاَقْدَمَ عَلى
دادن خویش در معرض معصیت خدا، و به خطر افکندن قدر و منزلت خود است. اما آدم نسبت به آنچه از آن
ما نَهاهُ عَنْهُ مُوافاهً لِسابِقِ عِلْمِهِ. فَاَهْبَطَهُ بَعْدَ
نهى شده بود اقدام کرد، تا حرکتش با علم حق که از سابق به آن تعلّق گرفته بود موافق شد. خداوند هم او را
التَّوْبَهِ لِیَعْمُرَ اَرْضَهُ بِنَسْلِهِ، وَ لِیُقیمَ الْحُجَّهَ بِهِ عَلى عِبادِهِ.
پس از توبه به زمین آورد تا با نسلش زمین را آباد کند، و به وسیله او حجت را بر بندگان اقامه نماید.
وَ لَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ اَنْ قَبَضَهُ مِمّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّهَ رُبُوبِیَّتِهِ، وَ یَصِلُ
پس از قبض روح آدم حیات بندگان را از حجّت ربوبى و طریق اتّصال بین
بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ، بَلْ تَعاهَدَهُمْ بِالْحُجَج ِ عَلى اَلْسُنِ الْخِیَرَهِ مِنْ
آنان و معرفت خود خالى نگذاشت، بلکه به وسیله حجّت هایى که بر زبان برگزیدگان از انبیائش
اَنْبِیائِهِ، وَ مُتَحَمِّلى وَدائِعِ رِسالاتِهِ قَرْناً فَقَرْناً، حَتّى تَمَّتْ
ارسال کرد، وهمه آنان به دنبال هم در هردوره اى ابلاغ کننده پیامهاى او بودند با مردم رابطه برقرار نمود، تابهوسیله
بِنَبِیِّنا مُحَمَّد صَلّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حُجَّتُهُ، وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ
پیامبر ما محمّد صلّى اللّه علیه وآله حجّتش تمام شد، و جاى عذرى باقى نماند و تهدیدش درباره مجرمان
وَ نُـذْرُهُ.
به نهایت رسید.
وَ قَدَّرَ الاَْرْزاقَ فَکَثَّرَها وَ قَلَّلَها، وَ قَسَّمَها عَلَى
روزىِ مردم را مقدر فرمود و آن را براى برخى فراوان و براى بعضى دیگر اندک قرار داد، و ارزاق را بر
الضِّیقِ وَ السَّعَهِ، فَعَدَلَ فیها لِیَبْتَلِىَ مَنْ اَرادَ بِمَیْسُورِها
مبناى تنگى و فراخى قسمت نمود، و در این تقسیم بندى عدالت به خرج داد تا هرکس را بخواهد با فراوانى رزق
وَ مَعْسُورِها، وَ لِیَخْتَبِرَ بِذلِکَ الشُّکْرَ وَالصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّها
و کمى آن آزمایش کند، و بدینوسیله ثروتمندان و فقرا را از جهت شکر نعمت و تحمل سختى در مجراى
وَ فَقیرِها. ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِها عَقابیلَ فاقَتِها، وَ بِسلامَتِها طَوارِقَ
امتحان قرار دهد. آن گاه روزى فراخ را با سختى و پریشانى درهم آمیخت، و با تندرستى آفتهاى
آفاتِها، وَ بِفُرَجِ اَفْراحِها غُصَصَ اَتْراحِها. وَ خَلَقَ الاْجالَ، فَاَطالَها
دردناک قرار داد، و شادیهاى غمزدا را با غصه و اندوه مقرون نمود. مدت عمرها را معین کرد، بعضى را طولانى
وَ قَصَّرَها، وَ قَدَّمَها وَ اَخَّرَها، وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ اَسْبابَها،
و برخى را کوتاه، و بعضى را مقدم و برخى را مؤخّر نمود، و رشته همه عمرها را به مرگ متصل ساخت،
وَ جَعَلَهُ خالِجاً لاَِشْطانِها، وَ قاطِعاً لِمَرائِرِ اَقْرانِها.
و مرگ را درهم پیچنده رشته هاى زندگى، و عامل گسیختن پیوندهاى محکم قرار داد.
عالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمائِرِ الْمُضْمِرینَ، وَ نَجْوَى الْمُتَخافِتینَ،
خداوند آگاه است از اسرار نهان مردم، و از پنهان سخن گفتن رازگویان،
وَ خَواطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ، وَ عُقَدِ عَزیماتِ الْیَقینِ،
و از آنچه در خاطرشان به سبب گمان خطور مى کند، و به آنچه بر آن با یقین تصمیم مى گیرند،
وَ مَسارِقِ ایماضِ الْجُفُونِ، وَ ما ضَمِنَتْهُ اَکْنانُ الْقُلُوبِ
و از نگاههاى خیانت آلود چشم که به صورت مخفى انجام مى گیرد، و به آنچه در نهان دلهاست
وَ غَیاباتُ الْغُیُوبِ، وَ ما اَصْغَتْ لاِسْتِراقِهِ مَصائِخُ الاَْسْماع ِ،
و به نادیدنیهاى اعماق غیب، و به مطالبى که گوشها مخفیانه مى شنود،
وَ مَصائِفِ الذَّرِّ، وَ مَشاتِى الْهَوامِّ، وَ رَجْعِ الْحَنینِ مِنَ الْمُولَهاتِ،
و به درون لانه هاى تابستانى موران، و مراکز زمستانى حشرات، و ناله ماده شتران فرزند از دست داده،
وَ هَمْسِ الاَْقْدامِ، وَ مُنْفَسَح ِ الثَّمَرَهِ مِنْ وَلائِج ِ غُلُفِ الاَْکْمامِ،
و صداى آهسته قدمها، و محل روییدن و رشد میوه ها که در غلاف پرده هاى شکوفه هاست،
وَمُنْقَمَع ِ الْوُحُوشِ مِنْ غیرانِ الْجِبالِ وَ اَوْدِیَتِها، وَ مُخْتَبَاِ الْبَعُوضِ
و به مخفیگاه بیشه هاى حیوانات وحشى در شکاف کوهها و درّه ها، و به نهانگاه پشه ها در لابلاى
بَیْنَ سُوقِ الاَْشْجارِ وَاَلْحِیَتِها، وَ مَغْرِزِ الاَْوْراقِ مِنَ الاَْفْنانِ، وَ مَحَطِّ
ساقه هاى درختان و پوست آنها، و جاى روییدن برگها از شاخه ها، و محل فرودآمدن
الاَْمْشاجِ مِنْ مَسارِبِ الاَْصْلابِ، وَ ناشِئَهِ الْغُیُومِ وَ مُتلاحِمِها،
نطفه ها از مسیر اصلاب، و به ابرهاى برآمده در فضا و محل به هم پیوستن آنها،
وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحابِ فى مُتَراکِمِها، وَ ما تَسْفِى الاَْعاصیرُ
و ریزش باران از ابرهاى انبوه، و به آنچه گردبادها با دامنه خود
بِذُیُولِها، وتَعْفُو الاَْمْطارُ بِسُیُولِها، وَ عَوْمِ بَناتِ الاَْرْضِ فى کُثْبانِ
مى پاشند، و به آنچه سیل هاى تولید شده از باران نابود مى کنند، و بر فرو رفتن و حرکت حشرات در
الرِّمالِ، وَ مُسْتَقَرِّ ذَواتِ الاَْجْنِحَهِ بِذُرى شَناخیبِ الْجِبالِ،
ریگستانها، و به جایگاه پرندگان بر قلّه هاى بلند کوهها،
وَ تَغْریدِ ذَواتِ الْمَنْطِقِ فى دَیاجیرِ الاَْوْکارِ، وَ ما اَوْعَبَتْهُ الاَْصْدافُ
و نغمه سرایى نغمه سرایان در تاریکى لانه ها، و آنچه در صدفهاست و موج
وَحَضَنَتْ عَلَیْهِ اَمْواجُ البِحارِ، وَ ما غَشِیَتْهُ سُدْفَهُ لَیْل، اَوْ ذَرَّ عَلَیْهِ
دریا آن را پرورش داده، و به آنچه تاریکى شب آن را پوشانده، یا خورشید بر
شارِقُ نَهار، وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَیْهِ اَطْباقُ الدَّیاجیرِ وَ سُبُحاتُ النُّورِ،
آن تابیده، و آنچه را تاریکى ها و روشنایى ها به دنبال هم در بر مى گیرند،
وَ اَثَرِ کُلِّ خَطْوَه، وَ حِسِّ کُلِّ حَرَکَه، وَ رَجْعِ کُلِّ کَلِمَه، وَتَحْریکِ
و به اثر هر قدمى، و صداى هر حرکتى، و آواى هر سخنى، و حرکت
کُلِّ شَفَه، وَ مُسَتَقَرِّ کُلِّ نَسَمَه، وَ مِثْقالِ کُلِّ ذَرَّه، وَ هَماهِمِ کُلِّ نَفْس
هر لبى، و جایگاه هر جاندارى، و وزن هر ذرّه اى، و همهمه هر صاحب
هامَّه، وَ ما عَلَیْها مِنْ ثَمَرِ شَجَرَه، اَوْ ساقِطِ وَرَقَه، اَوْ قَرارَهِ نُطْفَه،
نفسى، و آنچه از میوه درختان بر زمین افتاده، یا برگهایى که روى زمین ریخته، و از قرارگاه نطفه،
اَوْ نُقاعَهِ دَم وَمُضْغَه، اَوْ ناشِئَهِ خَلْق وَ سُلالَه. لَمْ تَلْحَقْهُ فى ذلِکَ
یا خون جمع شده و مضغه، یا خلقت و نسل جدیدى که صورت گرفته. در این آگاهى هیچ مشقتى
کُلْفَهٌ، وَ لاَ اعْتَرَضَتْهُ فى حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عارِضَهٌ،
به او نرسد، و در حفظ آنچه آفریده هیچ مانعى بر سر راه او قرار نگیرد،
وَلاَ اعْتَوَرَتْهُ فى تَنْفیذِ الاُْمُورِ وَ تَدابیرِ الْمَخْلُوقینَ مَلالَهٌ وَلا فَتْرَهٌ،
و در اجراى امور و تدبیر وضع مخلوقات هیچ ملالت و سستى به او دست ندهد،
بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ، وَ اَحْصاهُمْ عَدُّهُ، وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ،
بلکه آگاهیش بر همه آنها نافذ است، و بر شماره تمام مخلوقات احاطه دارد، و عدلش بر همه گسترده است،
وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ، مَعَ تَقْصیرِهِمْ عَنْ کُنْهِ ما هُوَ اَهْلُهُ.
و فضلواحسانش همه را فراگیراست، در عین حالى که تمام مخلوقات نسبت به آنچه شایسته مقام اوست تقصیردارند.
اللَّهُمَّ اَنْتَ اَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمیلِ، وَالتَّعْدادِ الْکَثیرِ. اِنْ تُؤَمَّلْ
خداوندا، تو شایسته وصف زیبایى، و زیبنده شمارش نعمتهاى بى پایان. بهترینى براى آرزو شدن
فَخَیْرُ مَأْمُول، وَ اِنْ تُرْجَ فَاَکْرَمُ مَرْجُوٍّ. اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لى فیما
اگر آرزو شوى، و گرامى ترینى براى امید بستن اگر به تو امید بسته شود. خداوندا، به آنچه به من لطف کردى
لااَمْدَحُ بِهِ غَیْرَکَ، وَلا اُثْنى بِهِ عَلى اَحَد سِواکَ، وَ لا اُوَجِّهُهُ اِلى
نمى توانم جز تو را مدح کنم، و به آن نمى توانم جز تو را ثنا بگویم، من حمد و ثنایم را به
مَعادِنِ الْخَیْبَهِ وَ مَواضِعِ الرِّیبَهِ. وَ عَدَلْتَ بِلِسانى عَنْ مَدائِحِ
معادن ناامیدى و مواضع تردید و تهمت (که حمد غیرتوست) نمى برم. تو زبانم را از ستایش
الاْدَمِیِّینَ، وَالثَّناءِ عَلَى الْمَرْبُوبینَ الْمَخْلُوقینَ. اللَّهُمَّ وَ لِکُلِّ مُثْن
آدمیان و ثناى موجودات آفریده و مورد تربیت خودت برگرداندى. الهى، براى هر
عَلى مَنْ اَثْنى عَلَیْهِ مَثُوبَهٌ مِنْ جَزاء، اَوْ عارِفَهٌ مِنْ عَطاء، وَ قَدْ
ثناگویى اجرى از پاداش و احسانى از عطاست، من از تو
رَجَوْتُکَ دَلیلاً عَلى ذَخائِرِ الرَّحْمَهِ، وَ کُنُوزِ الْمَغْفِرَهِ. اللَّهُمَّ وَ هذا
امید دلالت به سوى ذخائر رحمت و گنجهاى مغفرتت دارم. بارالها، اینجا
مَقامُ مَنْ اَفْرَدَکَ بِالتَّوْحیدِ الَّذى هُوَ لَکَ، وَ لَمْ یَرَ مُسْتَحِقّاً لِهذِهِ
جایگاه کسى است که تو را به یکتایى که خاص توست شناخته، و براى این ثناگوییها و ستایش ها
الْمَحامِدِ وَ الْمَمادِح ِ غَیْرَکَ، وَ بى فاقَهٌ اِلَیْکَ لایَجْبُرُ مَسْکَنَتَها اِلاّ
کسى را جز تو سزاوار ندیده، و مرا به تو حاجت و نیازى است که آثار ناگوار آن را جز فضل و احسان
فَضْلُکَ، وَلایَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِها اِلاّ مَنُّکَ وَ جُودُکَ. فَهَبْ لَنا فى هذَا
تو جبران نمى کند، و مرا از زمینگیرى آن جز عطا و جود تو بلند نمى کند. پس در این مقامِ مناجات
الْمَقامِ رِضاکَ، وَ اَغْنِنا عَنْ مَدِّ الاَْیْدى اِلى سِواکَ، اِنَّکَ عَلى کُلِّ
خشنودیت را به ما ارزانى دار، و ما را از دست حاجت بردن به سوى غیر خودت بى نیاز کن، که مسلّماً
شَىْء قَدیرٌ.
تو بر هر چیز توانایى.