شهر قُم از شهرهای مرکز ایران است. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد. این استان در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به استان تبدیل شد و کوچک‌ترین استان ایران است. قم در منطقه‌ای خشک و کویری واقع گردیده‌است با این وجود به علت اهمیت این شهر مرکزی برای مهاجرت مردم از شهرها و کشورهای گوناگون است.
جمعیت این شهر برطبق سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۹۵۱,۹۱۸ نفر بوده‌است که این جهت، هشتمین شهر پرجمعیت ایران پس از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، کرج، شیراز ، اهواز محسوب می‌گردد.
وجه تسمیه
ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای آلاچیق مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. بنابر داستانی نام قم از یک حدیث منسوب به پیامبر اسلام گرفته شده‌است.
در اصطلاحات متون شیعه به شهر قم چندین لقب داده شده از جمله:
«مجمع انصار القائم (عج)» یعنی محل تجمع یاران امام زمان.
«مأوی للفاطمیین» یعنی پناهگاه منسوبین به فاطمه زهرا است.
«شهر خون و قیام». این عنوان به دلیل نقش فعال این شهر در تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی به این شهر داده شده‌است.
جغرافیا
شهری است در حاشیه کویر، که در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شهر تهران قرار دارد.
آرامگاه و حرم تاریخی و باستانی معصومه دختر امام موسی کاظم و مسجد جمکران و بیش از چهارصد امامزاده دیگر و حوزه‌ها و مدارس علمیه قم و مساجد تاریخی و مهم مثل مسجد جامع و مسجد امام حسن و مسجد باب الجنه و مسجد رفعت و موسسات آموزشی و بین المللی و رودخانه قمرود با آن طغیانها و پرآب شدن‌های قدیمی که این روزها به علت سد ۱۵خرداد و دلایل جوی کم آب و یا بی آب شده، از جمله جاذبه‌های توریستی شهر قم می‌باشند.
تاریخچه
از لحاظ تاریخی روایتهای گوناگونی در مورد تأسیس شهر قم وجود دارد. یک گزارش تاریخی بر آن است که شهر قم در سالهای دور توسط مهاجرانی که از یمن به ایران هجرت کرده بودند تأسیس شده‌است. روایت مستندتر حاکی از آن است که این شهر قدمت ۵۰۰۰ ساله دارد که این ادعا توسط دانشگاه آکسفورد با استناد به آزمایش کربن مورد تایید واقع شده‌است.در کتیبه های آشوری نام قم به صورت کاربیتو (مقدس و مبارک) آمده است. به نظر میرسد نام کنونی آن از نام زعفران معروف ناحیه یعنی کرکم گرفته شده است. چه این نام به صورت “کار کم” شهر و کولونی قم معنی می داده است. نامهای کمندان و میجان که به دو بخش آن اطلاق میشده است. به معنی بخش کوچک و بخش بزرگ بوده اند. لذا نام قم (کرکم، کار قم) مقدم بر کمندان است و از آن اخذ نشده است.
بنا بر نقل گریشمن، محدوده کنونی قم جزو دومین دسته سکونتگاه‌های پیش از آریایی فلات ایران بوده‌است. بنا بر این قول و همچنین بر اساس حفاریهای انجام شده در محل تپه قمرود، قدمت سکونت در این منطقه به هزاره پنجم پیش از میلاد میرسد. آثار این حفاریها در موزه ایران باستان و نیز موزه آستانه قم موجودند.
بر اساس اسطوره‌ها این شهر را ساخته خمانی دختر بهمن می‌دانند و شاید نام کنونی «قم» و پیشیشن «کم» که به این شهر اطلاق میشده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده باشد. در اسناد دیگری آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از آن می‌گذرد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آنرا آباد کرد، می‌شناسند.
در حفاری های جدید در تپه‌های قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران اثاری از کوره‌های عصر اهن با حدود ۳۰۰۰سال پیش بدست امده است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته درشرق محل فعلی بوده ودر اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده است در اسناد تاریخی نظیر نزهه القلوب حمدالله مستوفی نیز آمده که پیش از اسلام این شهر را به دلیل زعفران و پسته مرغوبش می‌شناخته‌اند.
پس از اسلام و با تسخیر این شهر در سال ۲۳ هجری بدست سپاه اعراب مسلمان ناحیه‌ای از شهر کنونی قم که آن زمان کمیدان نام داشت به سکونتگاه اعراب تبدیل گردید. پس از آنهم ناحیه دیگری در آنسوی رودخانه قم (اناربار) با نام ممجان جزو ناحیه استقرار و زندگی اعراب قرار گرفت که در آن زمان عمدتا از طایفه اشعری بودند و امروزه هم بخشی از جمعیت شهر قم را نوادگان خاندان اشعری تشکیل می‌دهند.
ناحیه‌ای نزدیک حرم فاطمه معصومه در قم پس از رحلت و دفن حضرت فاطمه معصومه خواهر امام هشتم شیعیان در این شهر در سال ۲۰۱ هجری قمری این شهر به یکی از پایگاههای شیعیان تبدیل شد، هرچند که پیش از آنهم جمعیت شیعه زیادی در آن سکونت داشتند.
از مهمترین اتفاقات تاریخی که در بنای شهر قم تاثیر داشته‌اند و دوران رونق و یا رکود زندگی در آن را سبب گردیده‌اند می‌توان موارد زیر را برشمرد: سلطه آل بویه و وزیر ایشان صاحب بن عباد اهل قم و رونق فراوان شهر، هنوز هم ابنیه‌ای در شهر از این دوران وجود دارند: مسجد جامع قم، میدان کهنه (میدان حکومتی دوران آل بویه).
حمله تیمور گورکانی و نابودی تمام حصار شهر و فرار بسیاری از ساکنین شهر، استقرار دولت صفوی و رونق دوباره این شهر، تعداد زیادی آثار تاریخی از این دوران نمایانگر رونق و شکوه شهر هستند.
حمله افغان‌ها به قم و استقرار در آن برای مهیا شدن برای حمله به اصفهان و برانداختن صفویه، خرابی این دوره از حمله تیمور کمتر نبود.
آبادی دوباره قم در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار و پس از او سایر شاهان قاجار در سال ۱۳۰۱ خورشیدی با ورود آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی به قم و رونق دوباره حوزه علمیه قم تا امروز این شهر به عنوان یکی از دو شهر مهم مرکز فقه شیعه (به همراه نجف) شناخته می‌شود.
در سال ۱۳۴۲ شمسی (۱۹۶۳ میلادی) با شروع حرکت امام خمینی از این شهر، قم به مرکزی فعال برای انقلاب مردم ایران تبدیل شد که نهایتا در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی) این حرکت توانست به براندازی نظام سلطنتی در ایران منجر شود و پس از ان نیز اهمیت شهر قم در عرصه سیاسی و اجتماعی ایران به وضوح قابل درک بوده‌است.
آب و هوا
آب و هوای قم در طبقه بندی اقلیمی کشور در زمره آب و هوای نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) محسوب می‌شود چون نزدیک به منطقه بیابانی مرکز ایران است. تابستانهای آن گرم و خشک و زمستانهای آن کم و بیش سرد است اختلاف دمای سالانه نسبتاً زیاد و در اغلب اوقات خشکی هوا غلبه دارد. علیرغم آب وهوای خشک ونیمه بیابانی این استان مناطق خوش آب وهوایی اطراف شهر قم وجود دارد که برخوردار ازآب وهوای سرد کوهستانی بوده ومحل مناسبی برای گذران تعطیلات وایام گرم سال می‌باشد.
مردم
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۹۵۹,۱۱۶ نفر بوده‌است.
۹۹,۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.