قواعد عربی ۳۴

توجه : هر گاه بخواهیم بدانیم که فعلی ثلاثی مجرد است یا مزید بی درنگ سراغ اولین صیغه ی ماضی می رویم؛ حال اگر این صیغه سه حرفی بود ، فعل ما « ثلاثی مجرد » است ؛ اگر بیشتر از سه حرف بود ، فعل ما « ثلاثی مزید » است . ( با رباعی مجرد و مزید بعدا آشنا خواهیم شد . )

نکته ی۲ :  به آیات زیر توجه کنید :

۱-      أمَرَ ربِّی بالْقِسْطِ .

۲-      ألنَّجْمُ و الشَّجُر یَسْجُدان .

۳-      إنّا فَتَحْنا لَکَ فَتحاً مُبینا .

فعل های  :  ( أمَرَ ، یَسْجُدان ،  فَتَحْنا ) که اولین صیغه ماضی آنها از سه حرف اصلی ( أمَرَ ، سَجَدَ ،  فَتَحَ )تشکیل شده است ؛ « ثلاثی مجرد » هستند.

تعریف ثلاثی مزید : فعل های ثلاثی مزید فعل هایی هستند که اولین صیغه ی ماضی آنها ، از سه حرف بیشتر است ؛  مانند :  کاتَبَ ، أرسَلُوا ، جَاهدوا ….  که اولین صیغه ی ماضی آنها  ( کاتَبَ ، أرْسَلَ ، جَاهَدَ ) است .

توجه : در تعیین ثلاثی مجرد و مزید بودن یک فعل ، ملاک اولین صیغه ی ماضی یعنی ( مفرد مذکر غایب )  است.

نکته  ۳  :  فعل های ثلاثی مزید و مصدر های آنها دارای وزن های مشخصی هستند .

در آیات زیر دقت کنید :

۱-      أرْسَلْـنا رُسُلْنا بالبیِّناتِ   ۲-  فَبِأیِّ آلاءِ رَبَّکُما تُکَذِّبان  ۳-  والذّینَ هاجَرُوا وجاهَدُوا

فعل های  ( أرْسَلْنا ، تُکَذِّبانِ ، جاهَدُوا ) ؛ که اولین صیغه ی ماضی آنها از سه حرف بیشتر است  أرْسَلَ ( رَسَلَ )،  کَذِّبَ ( کَذِبَ )  ،  جاهَدَ ( جَهِدَ )  « ثلاثی مزید »  نامیده می شوند.

هرچه قالبی باشد ، یاد گرفتنش آسان تر است . تمامی افعال و مصدر های مزید دارای قالب و قاعده هستند و یاد گرفتنشان آسان است. یعنی باب های ثلاثی مزید  قیاسی است و ثلاثی مجرد سماعی است .

ثلاثی  : سه حرفی                  مزید   :   اضافه دار           ثلاثی مزید  :  سه حرفی اضافه دار

نکته ی۴: در این درس با سه باب از باب های ثلاثی مزید آشنا خواهیم شد . همان طور که گفتیم ؛ ماضی ، مضارع و مصدر های ثلاثی مزید همگی دارای قالب و وزن مشخصی هستند که یادگیری آن ها را آسان تر می کند.

چون زبان عربی و زبان قرآن ،  زبان  « حرکت »  است و با تغییر حرکات معانی عوض می شود ؛ پس رعایت دقیق حرکات یکی از اصول آموزش دقیق زبان قرآنی است.

نکته ی۵: باب های ثلاثی مزید:

(۱) باب « إفعال »

۱- ماضی این باب بر وزن  « أفْـعَلَ  » است ، مثل :  أحْسَنَ  ، أرْسَلَ ، اَقْدَمَ

۲- مضارع این باب بر وزن « یُـفْعِلُ » است ،  مثل :  یُحْسِنُ  ، یُرْسِلُ ، یُقْدِمُ

۳- مصدر این باب بر وزن  « إفـعال » است ،  مثل : إحسان  ، إرْسال اِقدام

نکته ی ۶: مصادر افعال « ثلاثی مجرد » و ماضی و مضارع آنها ، قالب مشخصی ندارد! پس باید فقط با تکرار و تمرین و دیدن و شنیدن آنها را باید یاد گرفت یعنی سماعی می باشد : مانند :                       

توجه :  همه ی فعل ها  ، چه مجرد چه مزید ، دارای « مصدر » هستند و مصدر پایه و اساس فعل است.

(۲ ) باب « تـفعیل »                   

نکته ی۷:

۱- ماضی این باب بر وزن    « فَعَّلَ » است ،    مثل :  عَلَّمَ ،   کَذَّبَ ، قَدَّمَ

۲ – مضارع این باب بر وزن « یُفَعِّلُ » است ،  مثل :  یُعَلِّمُ ،  یُکَذِّبُ ، یُـقَدِّمُ

۳- مصدر این باب بر وزن    « تَفْعیل » است ، مثل : تَعْلیم ، تَکْذِیب ، تَقدیم

 سوال۱ : چرا فعل «  عَلَّمَ » ثلاثی مزید است؟

      چون اولین صیغه ی ماضی آن «  عَلَّمَ » بیشتر از سه حرف دارد؛ یعنی ، چهار حرفی است ، زیرا حرف لام تشدید دارد.

سوال۲ :  صیغه های اول ماضی در دو باب « افعال » و « تفعیل » چند حرف زاید دارند؟

      یک حرف زاید دارند ، مانند : أحْسَنَ ( ماضی باب افعال )  عَلَّمَ ( ماضی باب تفعیل ) هر کدام یک حرف زاید دارند ؛ « أ » در أحْسَنَ  و  « لـِ  » در عَلَّمَ حروف زایدند.

( ۳ ) باب « مُفاعَلَه »

نکته ی ۸:

۱- ماضی این باب بر وزن   « فاعَلَ» است ، مثل: کاتَبَ ، قاتَلَ ، خالَفَ

۲- مضارع این باب بر وزن « یُفاعِلُ » است ، مثل: یُکاتِبُ ، یُقاتِلُ ، یُخالِفُ

۳- مصدر این باب بر وزن « مُفاعَلَه » است ، مثل: مُکاتَبَه ، مُقاتَلَه ، مُخالَفَه

توجه  :  فعل های باب « مفاعله » برای تحقق یافتن ، به بیش از یک طرف نیاز دارند ،  مثلاً  مکاتبه ( به هم دیگر نامه نوشتن ) مقاتَلَه ( هم دیگر را کشتن )

سوال۳ :  صیغه ی اول فعل ماضی در باب « مُفاعَلَه » چند حرف زاید دارد؟

         یک حرف زاید دارد ، مانند : ( کاتَبَ ، قاتَلَ )، که حرف زاید این دو فعل  « ا »  می باشد.

سوال۴ :   آیا تعداد حروف زاید باب های : ( إفعال ، تفعیل ، مُفاعَلَه ) با هم دیگر فرقی دارند؟

      خیر ،  فرقی ندارند ، هر سه باب در اولین صیغه ی فعل ماضی فقط یک حرف زاید دارند.

سوال۵ :   چرا افعال « صادَقَ » و « کاتَبَ »  ثلاثی مزیدند؟

    چون اولین صیغه ی ماضی این دو فعل ، از سه حرف بیشترند و هرکدام یک حرف زاید « ا » دارند.

نکته ی۹:  در درس اول یاد آور شدیم که برای ساختن فعل امر حرف مضارع « تـ » حذف می شود و به جای آن یک همزه « ا » با حرکت کسره (‌ ــِـ ) یا ضمه ( ‌‌ــُـ ) آورده می شود

            حذف «تـ »         آوردن همزه             حرکت دادن به همزه            جزم آخر فعل

مانند  :   تَذْهَبُ       ذْهَبُ            اذْهَبُ                   اِذْهَبُ                      اِذْهَبْ = برو 

توجه :  اگر عین الفعل مضارع فتحه یا کسره باشد . حرکت همزه در فعل امر« کسره » است ،

اگر عین الفعل مضارع ضمه باشد . حرکت همزه در فعل امر « ضمه » است،

توجه  : همزه فعل امر در باب إفعال همیشه « مفتوح » ( ــَــ ) است.

    تُرْسِلُ    فعل امرش می شود   اَ رْسِلْ      ،   تُـکْرِمُ       فعل امرش می شود    اَ کْـرِِِمْ

سوال۶ : برای ساختن فعل امر چه نیازی به همزه داریم؟

     چون در ساختن فعل امر « تـ  » از آغاز مضارع می افتد و حرف بعد از آن ساکن است و در عربی هم مانند فارسی حرف ابتدای کلمه نمی تواند ساکن باشد ، (ابتدا به ساکن قابل خواندن نیست ) برای رفع این مشکل همزه ای در آغاز فعل امر می آوریم و سپس متناسب با حرکت عین الفعل مضارع به آن حرکت می دهیم.

سوال۷ : آیا همیشه در ساخت فعل امر نیاز به همزه داریم؟

     خیر، هر گاه پس از حذف حرف مضارع « تـ » مواجه با حرکت ساکن نشدیم ، دیگر نیازی به آوردن همزه نداریم ؛ مانند :

فعل امرش می شود

  تُجاهِدُ   فعل امرش می شود     جاهِدْ       ،      تُعَلِّمُ    فعل امرش می شود     عَـلِّمْ

توجه :  به یاد داشته باشیم که آخر فعل هم مجزوم می شود .

سوال۸ :  فرق میان « اَکْرَمَ »  و « اَکْرِمْ » از لحاظ معنی چیست؟

  «  اَکْرَمَ »  فعل ماضی باب افعال است به معنی « گرامی داشت » و«  اَکْرِمْ »  فعل امر باب افعال است ( همزه اش مفتوح است ) به معنی « گرامی بدار ».

جد ول صرف باب های مزید

 نکته ی مهم : در باب تفعیل ، فعل های ماضی و مضارع و امر در عین الفعل تشدید دارند و ضمناً همزه ی فعل امر در باب افعال قطع و « مفتوح » است.