قواعد درس دهم از کتاب اول دبیرستان
نکته ی ۲ : گفتیم که ارتباط میان فعل و فاعل جدا ناشدنی است و فعل بدون فاعل قابل تصور نیست و هرکجا فعلی باشد حتماً فاعل ( کننده کار ) وجود دارد . ودر زبان فارسی : بین دو جمله ی زیر هیچ تفاوتی وجود ندارد و در هر دو جمله کلمه ی « معلِّم » فاعل است .
۱) معلّم رفت . ۲) رفت معلّم
فاعل فعل فعل فاعل
با جابجایی کلمه ی « معلّم » در دو جمله نقش کلمه که همان « فاعل » است ، عوض نمی شود.
اما در زبان عربی ، در صورتی که فاعل در جمله بر فعل مقدم شود ، دیگر به آن فاعل گفته نمی شود ، بلکه اسم جدیدی به خود می گیرد به نام « مبتدا »
۱) ذَهَبَ الْمُعَلِّمُ ۲) الْمُعَلِّمُ ذَهَبَ
فعل فاعل مبتدا خبر
نکته ی۳ : مبتدا و خبر مانند هر نقش دیگری مانند : فاعل ، مفعول و . . . به دو طریق زیر شناخته می شوند .
راه های تشخیص مبتدا و خبر :
۱) از طریق معنا : گفتیم به اسمی که معمولاً در آغاز جمله ی اسمیه می آید « مبتدا » و به کلمه یا کلماتی که بعد از مبتدا می آیند و معنای مبتدا را کامل می کنند ، « خبر » می گوییم .
۲) از طریق اعراب : مبتدا و خبر هر دو دارای اعراب « رفع ـُـــٌـ » هستند و می گوییم : مبتدا و خبر « مرفوع اند » .
سوالات مهم
۱) جمله ای که با فعل شروع می شود ، چه نام دارد ؟ مثال بزنید.
● جمله ی فعلیه نامیده می شود ، مانند : خَرَجَ الطّالبُ مِن الصَّفِّ . ( جمله ی فعلیه )
۲) آیا فعل می تواند « مبتد ا » واقع شود ؟
● خیر ، فعل نمی تواند « مبتد ا » باشد ، چون گفتیم مبتدا در اصل باید « اسم » باشد ولی فعل می تواند « خبر » واقع شود و اگر ماضی باشد محلاً مرفوع است .
۳) کلمه « مبتد ا » چه نوع مشتقی است و به چه معناست؟
● این کلمه اسم مفعول از باب « افتعال » است .
نکته ی۴ : گفتیم به کلمه یا کلماتی که بعد از مبتدا می آیند و معنای مبتدا را کامل می کنند « خبر» می گوییم . خبر همیشه به یک صورت نمی آید ، بلکه اشکال مختلف دارد ، مگر ما در عالم طبیعت شاهد شکل های مختلف خبر رسانی نیستیم ؟ پس در کلمات نیز باید چنین باشد!
مبتدا و خبر هر دو مرفوع اند و علامت رفع آن ها غالباً ( ــٌـــُـ ) است.
انواع خبر
۱) خبر مفرد : هر گاه خبر جمله ی فعلیه و جار ومجرور نباشد « مفر د » است ( دقت کنید )
اَلْـمؤمنُ صـادقٌ اَلْمؤمنُونَ صادِقُونَ اَلْمؤمناتٌ صادقاتٌ
خبر و مرفوع خبر و مرفوع با حرف واو خبر و مرفوع
۲) جمله ی فعلیه : خبر از یک جمله ی فعلیه ( فعل + فاعل ) تشکیل می شود .
ألْمُسلِمُ یَصْدُقُ اَلْمؤمنهُ تَصْدُقُ اَلطّالبُ نَجَحَ
خبر مرفوع خبر مرفوع خبر محلاً مرفوع
۳) جار و مجرور : خبر جار و مجرور است .
اَلطّالبُ فی الــصّفِّ . ألنِّظافَهُ مِنَ ألـاْیمانِ .
خبر محلاً مرفوع خبر محلاً مرفوع
نکته ی ۵ : اعراب ( رفع ، نصب ، جر ، جزم ) در تمامی کلمات وجود دارد . اما علامت آن در پاره ای ازکلمات ، نه با چشم دیده می شود و نه بر زبان جاری می شود ! به عبارات زیرتوجه کنید :
أنْتَ مَسؤولٌ عَنْ عَمَلَکَ. النِّجاحُ فی الإجتهادِ ألْمُجْتَهِدُ یَنْجَحُ
مبتدا و محلاً مرفوع جار و مجرور ، خبر و محلاً مرفوع جمله ی فعلیه ، خبر و مرفوع
« انواع اعراب »
تا کنون با دو نوع اعراب آشنا شدیم:
۱) اعراب ظاهری : اعرابی است که علامت رفع ، نصب ، جر ، جزم در آخر کلمه ظاهر و آشکار شوند ؛ مانند : ● ألْعِلْمُ مِفیدٌ ● رأیْتُ طالباً ● اِذْهَبْ إلی الْمَدرسهِ .
۲) اعراب محلّی : اعرابی است که علامت های رفع ، نصب، جر ، جزم در آخر کلمه ظاهر و آشکار نمی شود ، در این گونه موارد می گوییم اعراب « محلّی » است ، اعراب محلی در موارد زیر به کار می رود :
الف) در کلمات مبنی ( ضمایر ، اسم های اشاره ، اسم های موصول . . . )
ب) در جمله ها و شبه جمله ها : أنْـتَ مُعَـلِّمٌ هـذا کتابٌ . مبتدا محلاً مرفوع مبتدا محلاً مرفوع
اَلنَّجاهُ فی الصِّدقِ اَلْمؤمنهُ تَصْدُقُ
خبر و محلاً مرفوع خبر و مرفوع
نکته مهم : به خبری که به صورت جار ومجرور بیاید ، خبر« شبه جمله » می گویند ، مانند « فِی الصِّدقِ » در عبارت بالا .
نکته : در « تَصْدُقُ » خبر از نوع جمله ی فعلیه است که فاعلش ضمیر مستتر « هی » است و محلاً مرفوع .