قواعد عربی ۵۴

تعریف فعل « معتل » :  فعلی است که در ماده ی ( ریشه ی ) اصلی خود یک یا دو  حرف علّه دارد . حروف علّه  عبارتند از : « و  ـ  الف  ـ  ی  ‌» ( وای )  هستند. مانند :  وَعَدَ ، قالَ ، دَعَوَ ، رَضِیَ 

تعریف فعل « صحیح » :  فعلی که در ماده ی اصلی آن حروف علّه به کار نرفته است ، فعل « صحیح » نام دارد .کَتَبَ ، فَرِحَ ، کَثُرَ ، اَخَذَ

سوال :  فعل های معتل را از فعل های صحیح جدا کنید ؟   قالَ ، کَتبوا ، وَجدْتُم ، اِجْعلْ ، یَتَفَضَّلُ ، کانَ

تذکر مهم۱  :  فعل های معتل به فراوانی در جملات عربی یافت می شود از این رو لازم است با ساختار آن آشنا شویم و با تکرار و تمرین و درک نکته های آن و نیز استفاده از الگوهای داده شده ، هر چه بیشتر با این فعل ها انس بگیریم.

فعل های معتل به سه دسته تقسیم می شوند  : ۱- مثال  ،   ۲- اجوف « تو خالی »   ، ۳- ناقص

 ۱- تعریف فعل مثال :   فعل مثال ، معتلی است که اولین حرف اصلی آن ( فاء الفعل ) ، حرف علّه باشد « مثال » نامیده می شود. مانند :  وَعَدَ ، وَهَبَ

تذکر مهم۲  :  در بعضی از فعل های معتل تغییراتی صورت می گیرد که به  « اعلال » می گویند . به طور نمونه :  فعل  (  وَعَدَ  ) در مضارع و امر  اعلال آن به حذف است  . مانند :  وَعَدَ  = یَعِدُ = عِدْ    ……    وَضَعَ  = یَضَعُ  = ضَعْ    …….    وَهَبَ  =  یَهَبُ   =  هَبْ

تذکر مهم۳  :   حرف عله در تمامی فعل های مضارع و امر حذف می شود . مانند :

 امر و مضارع در معتل مثال :  

    ماضی                     مضارع                     امر 

    وَعَدَ                         یَعِدُ                       عِدْ

    وَهَبَ                       یَهَبُ                    هبْ

در معتل مثال ، حرف عله در ماضی ثابت ولی در مضارع و امر حذف می شود . این قاعده در سایر صیغه های فعل مثال نیز وجود دارد.

سوال :  اِصنَعْ الصّیَغَ المطلوبهَ :  (  صیغه های خواسته شده را بساز )

وَعَدَ ( للمخاطب ) :                   یَعِدُ ( لِلغائبینَ ) :                 عِدْ ( للمخاطبینَ ) :

برای شناخت ریشه ی فعل های معتل باید حروف حذفی را هم در نظر گرفت .

سوال :  عَیِّن مادّهَ الأفعالِ التالیهِ : (  ریشه ی فعل های زیر را تعیین کن  )

یَـدَعُونَ ، تَـصِفْنَ ، تَـهَبـونَ ، یَـقِفُ

۲-  تعریف فعل اجوف :   اجوف فعلی معتلی است که دومین حرف اصلی ( عین الفعل ) آن حرف علّه باشد ، «أجوف » یا تهی  نامیده می شود. مانند  :  قَوَلَ =  قالَ  ،  یَسیرُ

و فعل اجوف به دو دسته تقسیم می شود :  اجوف  واوی  و اجوف یایی

ماضی اجوف

    قالَ  ( ـُـ‌ ) جمع مؤنث   قالْنَ =  قُلْنَ                باعَ ( ــِـ ) جمع مؤنث   باعْنَ  =   بِعْنَ

    فازَ ( ـُـ )   مفرد مذکر مخاطب  فازْتَ =  فُزْتَ     جاءَ ( ــِ‌‌ـ ) متکلم وحده  جائتُ = جِئْتُ

تذکر مهم۱  :  هرگاه دو حرف در کنار هم قرار بگیرند و هردو ساکن باشند واولین حرف ساکن ، حرف عله باشد آن حرف عله  ، حذف می شود وحرکت حرف اول را از عین الفعل مضارع استفاده می کنیم . یعنی حرکت حرف اول ( فاء الفعل ) در صیغه هایی که حرف علّه ی آن حذف شده است بستگی به وزن مضارع آن فعل دارد، به طوری که فاء الفعل در وزن « یَفعِلُ » کسره و در وزن « یَفْعُلُ » ضمه می باشد.

در معتل أجوف ، حرف عله در ماضی « للغائبات » حذف می شود ، این حالت حذف ، در همه ی صیغه های مخاطب و متکلم نیز وجود دارد .

سوال :  اِملاْ الْفَراغَ بِالفعلِ الماضی : ( جای خالی را با فعل ماضی پر کن  )

أنتَ  ….. ( سار )                هِیَ …… ( عاد )             أنا ….. ( باع )

سوال :   اِملاْ الْفَراغَ بالضّمیرِ الْمناسبِ :  ( جای خالی را با ضمیر مناسب پر کن )

……  فُزْنا                             ……   عُدْنَ                         ……  بِعْتُم

……   تابا                             ……   ساروا                       ……  قُلْتُما

مضارع اجوف :

قالَ ( ــُ )   یَـقُولُ                              باعَ  ( ــِـ )  یَـبِـیعُ

اگر مضارع اجوف بر وزن « یَفعُلُ » باشد ، حرف عله ی « الف » به خاطر « ضمه » به « واو » تبدیل می شود و اگر بر وزن « یَفْعِلُ » باشد ، حرف عله به خاطر « کسره » به « یاء » تبدیل می گردد . این حالت در سایر صیغه های فعل مضارع به جز جمع مؤنث رعایت می شود .

سوال : صُغْ المضارعَ مِنَ الأفعالِ التالیهِ : ( ازفعل های زیر مضارع بساز )

تابَ ـُـ  ………….   عاش ـِـ  …………. عادَ ـُـ …………. لاقَ ـِـ  ……………..

در ساختن فعل مضارع از معتل اجوف باید به حرکت « عین الفعل » آن توجه داشت .

سوال : اِملاْ الْفَراغَ بِالفعلِ المضارعِ : ( جای خالی را با فعل مضارع مناسب پر کن )

هِی ………. ( جال ــُـ )                هُم ……… ( باعَ ــِـ )

هُما ………. ( لاق ــِـ )                هُم ……….  ( قال ــُـ )

جمع مؤنث :

یَقولُ ( یَقُلْنَ )             یَسیرُ  ( یَسِرْنَ )            تَعودُ ( تَعُدْنَ )             تَبیعُ ( تَبِعْنَ )

حرف علّه در صیغه های جمع مؤنث غایب و مخاطب حذف می شود .

سوال : صُغْ المضارعَ للغائباتِ و للمخاطباتِ  :

جالَ ــُ : ………  ،  ……….                            لاقَ ــِ : ………..  ، ………..     

امر اجوف

تَقُولُ ( قُلْ )                              تَقولینَ ( قُولی )

تَقولانِ ( قُولا )                          تَقولانَ ( قُولا )

تَقولُونَ ( قُولوا )                         تَقُلْنَ ( قُلْنَ )

حرف علّه در مفرد مذکر ( للمخاطب ) و جمع مؤنث ( للمخاطبات ) به خاطر کنار هم قرار گرفتن دو حرف ساکن ( تَقُوْلْ ، تَقُوْلْنَ ) حذف می شود ولی صرف سایر صیغه ها عادی است و حذفی صورت نمی گیرد .

سوال : صُغْ فعلَ الأمرِ :

تکونُ  (                )   ،  تَعیشُ  (             )  ،   تفوزُ  (             )

تجیءُ   (                )   ،  تـبیعُ   (             )  ،  تبیعینَ (              )

تبیعان   (               )    ،  تبیعون (             )  ،  تَبِـعْنَ  (             )

مجزوم بدون ضمیر بارز :

یَقُولُ ( لم یَقُلْ )                          یَسیرُ ( لم یَسِرْ )

حرف علّه به خاطر کنار هم قرار گرفتن دو حرف ساکن ( لم یَقُوْلْ ) حذف می شود .

صُغْ فعلَ المجزومِ :

یَعُودُ    =   لَمْ ………..                         نَتوبُ   =    لَمْ ………..

تَعیشُ   =  لَمْ ………..                        تَفُوزُ     =   لَمْ …………

یَبـیعُ    =  لَمْ …………                       نَسیرُ    =    لَمْ …………

  نکته ها ی مهم :

۱- فعل هایی مانند : « خافَ ـ یَخافُ » که مضارع آن دارای « الف » است ، در امر و مضارع مجزوم ، « فاءالفعل » آن ها مفتوح ( ــَــ ) می گردد  : خَفْ ـ لم یَخَفْ

۲- یکی از بهترین شیوه ها در نحوه ی یادگیری افعال معتل و صرف درست آن ها ، راهکار قرینه سازی و مقایسه با الگوها و نمونه هاست. به طور مثال می توانیم از الگوی « قُلْنَ » بفهمیم فعل هایی چون « فُزْنَ ،  ذُقْنَ و…. »صیغه ی « للغائبات » هستند .