قواعد درس دوم از کتاب سوم راهنمایی
ریشه یا حروف اصلی یک کلمه :
در اغلب کلمات عربی معمولا سه حرف اصلی و جود دارد که این حروف در کلمات مختلف به یک شکل تکرار می شوند . به این حروف ریشه یا حروف اصلی کلمه گفته می شود.
به حرف اول ریشه هر فعل فاء الفعل و به حرف دوم عین الفعل و به حرف سوم لام الفعل گفته می شود.
مانند ریشه نصر در کلمه : نـــا صـــــــر :
فاء الفعل | عین الفعل | لام الفعل |
نَـــ | ـصَـ | ـرَ |
مثلا در کلمات ( عالِم – معلوم – تعلیم – معلم – علوم ) سه حرف اصلی علم به یک شکل تکرار شده است که به این حروف ، حروف اصلی می گویند.
سوال۱ : حروف زائد چیست ؟ به حروفی غیر حروف اصلی که در یک کلمه وجود دارند حروف زائد می گوییم. مثلا در کلمه: مفعول (ف ، ع ، ل) حروف اصلی و (م ، و) حروف زائد هستند.
سوال۲ : وزن چیست و به چه کلماتی هم وزن می گوییم؟
وزن همان آهنگ است و به کلماتی هم وزن می گوییم که آهنگ آن ها با هم مشابه باشد .
معمولا در کلمات هم وزن :
۱- تعداد حروف آن ها با هم مساوی می باشد. ۲- حرکتهای روی حروف با هم مشابه است. مانند : ِانقِلاب = ِانفِعال.
سوال ۳ : چگونه ریشه یک کلمه را پیدا کنیم ؟
برای پیدا کردن ریشه یک کلمه ، ۱- دو یا چند هم خانواده آن کلمه را به خاطر می آوریم ۲- و با مقایسه آنها سه حرفی را که در همه کلمات تکرار شده است ، به عنوان حروف مشترک یا ریشه انتخاب می کنیم .
مانند: حمید ، حامد ، محمود ، احمد که ریشه ی آنها ( حمد ) است.
سوال۴ : وزن ها چه کاربردهایی دارند؟
در زبان عربی برای این که از ریشه یک کلمه ، مفهوم های مختلفی مانند : اسم فاعل ، اسم مفعول ، اسم تفضیل و .. بسازند معمولا آن را بر وزن کلمه هایی مانند: فاعل ، مفعول ، اَفعل و … می برند.
پس یک ریشه یا سه حرف اصلی را به این دلیل بر وزن های مختلف می بریم تا بتوانیم از آن مفهوم های مختلفی بسازیم و در جهت انتقال مطالب ، به شنونده یا خواننده استفاده نماییم .
وقتی ما ریشه ای مانند : ( علم ) را بر وزن های :فاعل ، مفعول ،افعال ، تفعیل ، استفعال ، می بریم کلمه های جدیدی که عبارتند از : عالم ، معلوم ، اعلام ، تعلیم ، استعلام. ساخته می شود. پس ما با بردن علم در وزن های مختلف از آن مفهوم های جدیدی ساخته ایم.
وزن ( فاعل ) کلمات سه حرفی را به مفهوم (صفت فاعلی) تبدیل می کند. مانند : ناصر = یعنی یاری کننده فاتح = پیروز خالق = خلق کننده ، آفریننده
وزن ( مفعول ) کلمات سه حرفی را به مفهوم (صفت مفعولی) تبدیل می کند مانند: محمود = ستایش شده مسرورون = انسان های شاد مکشوف = کشف شده
وزن ( فعیل ) کلمات سه حرفی را به مفهوم ( صفت مطلق ) تبدیل می کند. مانند علیم= دانا قلیل = مقدار کم سریع = با سرعت
سوال۵ : چگونه یک ریشه ی فعل را به وزن های مختلف تبدیل می کنیم ؟
برای این که یک ریشه را به وزن کلمه هایی مانند : ِافعال ، اِفتعال ، مفعول ، ِانفعال و … تبدیل می کنیم ، ابتدا سه حرف اصلی ریشه داده شده را زیر حروف ( ف ع ل ) قرار می دهیم و سپس حروف زائد وزن داده شده را به کلمه جدید اضافه می کنیم .
مانند ( کرم ) بر وزن فعیل :
فـــَـــــــــــــــــعــــــــــــیــــــــــــــل | ||||
کــــــَـــــ | ـــــــر | ــــیــــــ | ـــــم | کلمه |
کــــــَـــــ | ـــــــر | حرف زائد | ـــــم | حروف اصلی |
سوال۶ – چگونه وزن یک کلمه را پیدا کنیم ؟
برای پیدا کردن وزن یک کلمه ، ابتدا باید ریشه یا سه حرف اصلی کلمه را به روشی که در صفحه قبل توضیح دادیم ، پیدا کنیم ، سپس حروف اصلی( ف ع ل ) را زیر ریشه ای که پیدا کردیم قرار می دهیم . آن گاه حروف زائد کلمه را به وزن مان اضافه می کنیم .
مثلا برای این که وزن کلمه ( اســــتـــقــــبــــا ل ) را به دست آوریم به ترتیب زیر عمل می کنیم :
۱- ابتدا چند هم خانواده آن را می نویسیم : مانند : مستقبل ، مقبِِول ، ِِِاقبال ، قابِل
بدین ترتیب در می یابیم که حروف اصلی آن ها ( قـبـل ) است . سپس به ترتیب زیر ، وزن آنها را به دست می آوریم :
ا ســـــتــــقــــــبــــــا ل یــــــــعــــــبـــــد و ن
ا ســـــتــــفــــــعــــــا ل یــــــــفــــــعــــلــو ن