ادبیات ایران از زمره ی فرهنگ های شفاهی است. یعنی فرهنگ ایران از آغاز بر فرهنگ شفاهی و نه فرهنگ کتبی استوار بوده است. ما جزو آن ملت هایی هستیم که همواره به روایت های شفاهی و به فرهنگ شفاهی وابسته هستیم. مثلن یک نمونه می گویم، پیش از اسلام _ به تعبیری که آقای دکتر آموزگار گفتند_ اصلن بسیاری از متن های تاریخی و مذهبی را نمی نوشتند بلکه فقط روایت می کردند.. بعدها وقتی که عرب ها هجوم آوردند، برخی از این متن ها نوشته شد. حتا سند بزرگی چون شاهنامه، نخست به وسیله ی دهقان ها روایت می شده، به وسیله ی فردوسی و پیش از آن به وسیله ی دقیقی نوشته شد و دوباره پس از مدتی همان نقالی شد یعنی باز هم دوباره روایت شفاهی پیدا کرد. یعنی این جور مردم بی تاب هستند برای شفاهی کردن امور کتبی. حالا از این مساله که خارج از بحث ما هست می گذریم و برمی گردیم به قصه برای کودکان.
در جامعه های سنتی و به تعبیری جامعه های بسته فرهنگ شفاهی یعنی نقل سینه به سینه بیش تر رایج است. نخستین قصه هایی که ما، در دست داریم و برای کودکان گفته می شده، از طریق مادرها به بچه ها انتقال یافته است. زنان، مادران برای بچه های خود قصه می گفتند برای سرگرم کردن آنان در دورانی که وسایل سرگرمی زیاد نبوده. در غیاب رادیو، تلویزیون و بسیاری چیزهای دیگر؛ ناگزیر برای سرگرم کردن و پر کردن اوقات فراغت، برای کودکان قصه می گفتند. قصه هایی که مادران می گفتند دو گونه بوده است:
یکی قصه هایی که مردها ساخته بودند به تناسب آن جامعه ی مردسالار که بیش تر قدرت و خشونت و جنگ و دلاوری و حماسه و از این قبیل در آن ها هست و گاهی هم مختصری سرکوب زنان و … در آن ها مندرج شده تا به هر طریق جنس مرد را برساند. ولی تک و توک قصه هایی نیز وجود دارد که زن ها با زیرکی تمام در مقابله با وضعیت موجود مردسالار خودشان ساختند و تجربه ها و دیدگاه های خودشان یا آرزوهای خودشان را در آن قصه ها آوردند و به عنوان یک نوع تجربه به بچه هایشان، به ویژه به دخترانشان در هر حال انتقال می دادند و این اگر چه بخش کمی از قصه های ایرانی را شامل می شود اما کاملن قابل توجه است و اگر روزی افسانه های ایرانی به طور کلی و قصه های ایرانی بخواهد بطور علمی گردآوری شود، می شود آن بخش از قصه هایی را که زنان با توجه به زندگی خودشان و اوضاع محیطی خودشان ساختند و به عنوان تجربه ی دست اول به بچه شان انتقال دادند؛ جدا کرد و بر روی آن ها کار کرد تا ببینیم که چه گونه آن زنان توانسته اند زیرکانه آرزوهای خودشان را یا وضعیت زندگی خودشان را در قالب قصه بنویسند.
به جز این جریان کسانی نیز بودند که یا در خانواده ها مانند مادربزرگ ها یا دایه ها بودند که برای بچه ها قصه می گفتند که این ها تقریبن قصه گوهای حرفه ای بودند. این دایه ها زنانی بودند که شغلشان قصه گویی بود. پول می گرفتند و در خانه های اعیان می آمدند و برای بچه های خانواده قصه می گفتند و تقریبن نوعی آموزش و پرورش سرخانه بودند، معلمان سرخانه بودند. این ها می آمدند و باز هم دوباره فرهنگ جامعه خودشان را از طریق قصه ها می گفتند.
یکی از نویسندگان انگلیسی که روی قصه های ایرانی پژوهش کرده است، می گوید که من در دوران رضا شاه که آمده بودم ایران با خانمی رو به رو می شوم به نام گلین خانم که هزار تا قصه بلد بوده. و همه ی این قصه ها با هم متفاوت بوده اند. و این خانم پول می گرفته و می آمده برای خانواده ها روایت می کرده است. خود من در کودکی با زنی آشنا بودم به نام قمرتاج که در عین حال که کارهای خانه را می کرد یکی از کارهایش هم قصه گویی بود و او بسیاری از قصه ها را برای ما تعریف کرد که بعدها ما این قصه ها را در کتاب های قصه دیدیم. بسیاری از خانواده ها با این قصه گوهای حرفه ای که شغل شان افسانه گویی بود آشنا هستند. البته حالا شاید دیگر خیلی کم شده باشند. مادر بزرگ من برایم یک قصه امیر ارسلان در ۹ یا ۱۰ سالگی با چنان دقتی در طول یک تابستان گفت که وقتی من باسواد شدم و کتاب امیرارسلان را خواندم تقریبن به جز یک مشت بخش های پرنوگرافی و برخی ریزه کاری ها، بقیه اش را عینن به ما گفته بود. البته آن تکه ها را هم زیاد سانسور نکرده بود ولی خوب ما تقریبن درک نمی کردیم که کدام قسمتش زیان آور است و کدام قسمت نیست.
بنابراین به جز مادران و قصه گوها و دایه ها و حرفه ای های قصه گو که شغلشان این بود، دو عنصر دیگر هم در قصه گویی برای کودکان و بزرگسالان بود، یکی از آن ها نقالان بودند که در قهوه خانه های به قصه گویی می پرداختند و بیش تر قصه های حماسی و داستان های دلاوری و مبارزاتی را مطرح می کردند که مثلن هم رستم نامه و هم اسکندرنامه و هم خاورنامه که درباره ی جنگ های علی است مضمون اصلی نقالی نقالان بودند که به تناسب محیط و بیش تر، داستان های شاهنامه را به نقل می گفتند. که این هنوز هم ادامه دارد.
یک گروه دیگر هم معرکه گیران، پرده خوانان و درویش ها بودند که داستان های مذهبی را روایت می کردند. از داستان بهشت و جهنم و تاریخ انبیا گرفته تا اصحاب آل عبا و بقیه ی قضایا. طبیعتن از دو منبع نقالی و معرکه گیری یا پرده خوانی، شما می توانستید با مجموعه ی تاریخ شفاهی قومی آشنا بشوید که وقتی که باسواد می شوید بدانید که کجاهای این کار نادرست به شما انتقال یافته و کجاها درست بوده، کجاها غلو کرده اند یا چه جاهایی را با دقت انتقال داده اند. این چیزی بود که مربوط به بخش شفاهی قصه گویی می شد و جالب است که در همه ی این مراحل بچه ها در کنار بزرگ ترها به این روایت ها گوش می دادند. یعنی نوعی تقسیم بندی نبود که حالا این بچه است این تکه را گوش ندهد یا این برایش زیان آور است. من بعد توضیح خواهم داد که این با هم بودن چه معنایی داشته و من چه ارزیابی ای از آن دارم.
طبیعتن با آمدن چاپ و چاپ کتاب ها، یک دوره ی کتبی هم آغاز می شود. نسل پیش از ما و همچنین نسل ما با کتاب هایی آشنا بودیم _این قضیه برمی گردد به پیش از دهه ی چهل که در دوران کودکی و نوجوانی می خواندیم و هنوز در آن موقع کتاب به طور اختصاصی برای بچه ها نوشته نمی شد؛ بلکه از کتاب هایی که بزرگ ترها می خواندند آن هایی را که ساده تر بودند و به یک معنا جنبه ی افسانه ای داشتند، کودکان و بچه ها هم آن را می خواندند و نوجوانان هم آن را می خواندند. به محض این که سوادی پیدا می کردند آغاز به خواندن آن ها می کردند. این ها چند دسته هستند، یکی افسانه های ایرانی. تنها یک کتاب یا دو کتاب کوچولوی چند برگی بود که مخصوص بچه ها بود. یعنی دیگر بزرگ ترها زیاد از خواندن آن ها لذت نمی بردند. یکی موش و گربه ی عبید زاکانی بود. که بر روی کاغذهای کاهی با قطع خیلی کوچک چاپ می شد و یکی هم کتابی بود به نام نون و حلوا از شیخ بهایی که آن هم مثل همان کتاب موش و گربه در قطع کوچک و روی کاغذ ارزان کاهی چاپ می شد و نقاشی داشت و می گویند که الهام بخش والت دیسنی هم بوده برای ماجراهای موش و گربه. به جز این دو کتاب موسا و شبان هم بود ولی به هر حال بیش تر موش و گربه فقط ادبیات خاص کودکان بود و بزرگ ترها نمی خواندند. اما قصه هایی که بزرگ ترها می خواندند و بچه ها هم می خواندند و سهیم بودند چند گروه اند. یکی افسانه های ایرانی هستند که شک نیست که مهم ترینشان هزار و یک شب است که یا به صورت خود کتاب خوانده می شد. کسانی که پول دار بودند می توانستند کل هزار و یک شب را که ۷ جلد بود داشته باشند. بچه ها هم دسترسی داشتند و ناخنک می زدند و این کتاب نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از جاهای دیگر کتابی بوده که ممنوع بوده و بچه ها بیش تر می خواندند. همین کتاب هزار و یک شب برای مردم فقیر و کم درآمد، داستان هایش در آمده بود و جداگانه مانند مثلن سه گدای یک چشم یا سبز پری زرد پری سرخ پری و برخی از داستان های دیگر هزار و یک شب و آن هایی که متناسب با بچه ها و ذهنیت آن ها بود و ضمنن به اخلاقیات هم ضربه ی شدید نمی زد، به طور جداگانه می آوردند و همه شان از کتاب هزار و یک شب بودند.
بعد از کتاب هزار و یک شب کتاب هایی که بیش تر مورد توجه بچه ها وبه ویژه نوجوانان بود، رستم نامه, اسکندر نامه، خاورنامه، حمزه نامه و کتاب محبوب نوجوانان امیرارسلان که یک کتاب قطور بود. شرح عشق ها و سفرها و دوری ها بود و همچنین حسین کرد و به هر حال این ها کتاب هایی بودند که به شکلی افسانه های قدیم و جدید را به بچه ها انتقال می دادند و در آن ها مسایلی بود که خاص بزرگ ترها بود. مثل شرح عشق بازی ها و زفاف و گرفتاری هایی از این قبیل که بچه ها می خواندند و برخی ها را متوجه می شدند و برخی ها را هم متوجه نمی شدند. بعدها در کنار این ها افسانه های خارجی هم از طریق ترجمه افزوده شد که از میان این افسانه های خارجی که خاطرم مانده کتاب بوسه ی عذرا یکی از کتاب های معروف آن زمان بود یا سه شوالیه یا سه تفنگ دار، بینوایان، غرش طوفان و… که هم جنبه ی داستانی داشت و هم جنبه ی تاریخی داشت ولی در شمار کتاب های عشقی بودند در واقع در کنار رمانس های عشقی_تاریخی دسته بندی می شد. در ایران ترجمه ی آثار الکساندر دوما و میشل زواگو و هوگو از مراجع مهم کتاب خانه ی بچه ها بود.
وقتی بچه ها کمی بزرگ تر می شدند و سلیقه هاشان هم فرق می کر،د کتاب های پلیسی و جنایی هم در دسترس بود که انتشارات (؟) این ها را منتشر می کرد و مثلا می شود به داستان های شرلوک هلمز اشاره کرد داستان های آرسن لوپن و همینطور این اواخر چیزی بنام جینگوز رجایی که یک کارآگاه ترک بود و مثل شرلوک هلمز یک کارهایی می کرد.
بعدها دیگر می آمد به حوزه ی خاص بزرگسالان که کتاب های بالزاک و این ها آغاز می شد و دیگر وارد آن بحث نمی شویم. ولی این ها کتاب هایی بودند که مرزی مشترک بودند میان نوسوادان و بزرگ ترهایی که می خواستند با آثار ادبی رو به رو شوند. در همان موقع با آمدن رادیو روایت شفاهی گسترش زیادی پیدا کرد. صبحی برای بچه ها قصه می گفت. که بعدها صبحی انتخاب دقیقی از میان قصه هایی که برای بچه ها گفته بود کرد و آن ها را به صورت داستان در چندین جلد منتشرکردکه بعدها آقای انجوی شیرازی هم آن کار را ادامه داد و این افسانه ها را که منبع مهم روایت ها برای بچه ها بودند گردآوری کرد و در چندین جلد انتشار داد که منبع خوبی برای شناخت فرهنگ مردم هستند و به گمان من اکنون دیگر ای ها را نمی شود تجدید چاپ کرد.
در کنار این نوع کتاب های غیر درسی، در کتاب های درسی هم به بچه ها پرداخته می شد. چون هم می خواستند آموزش بدهند و هم این که بچه ها را بپرورند. طبیعتن بخش پرورشی قضیه با انتخاب های خاصی همراه بود. بیش تر نویسندگان دست راستی و محافظه کار این کتاب ها را می نوشتند. با یک اخلاقیات قالب گیری شده که اگر نگوییم ارتجاعی بلکه سنت گرا که من وارد آن بحث نمی شوم چرا که بررسی کتاب های درسی کودکان خودش ماجرای جانسوز جداگانه ای دارد؛ فقط نکته ای که در ذهن من همیشه هست این است که چرا در این کتاب ها این همه درباره ی خر و اسب و گاو و این ها صحبت می شود و من نمی دانم این ها چه رابطه ای دارد با دنیای کودکانه. مثلن من یادم هست که در کتاب های درسی، دست کم در کتاب های دوم و سوم بیش از بیست بار درباره ی خر داستان هایی وجود داشت مثل گاوان و خران باربردار، به ز آدمیان مردم آزار یا مثلن بوده ست خری که دم نبودش، یا این که یکی روستایی سقط شد خرش، یا این که یابو بود اسب آب بشکه، آن اسب که می کشد درشکه، یا شعرهای دیگری که بود و من نمی دانستم این نویسندگان کتاب های درسی به چه دلیل این اندازه به خر و الاغ ارادت کافی داشتند و فکر می کردند که در پرورش فکری کودکان و نوجوانان می توانستند از این عنصر مطیع و خرفت استفاده کنند.
در کنار کتاب های کمک درسی یک سری کتاب هایی هست که از دوره ی مشروطیت هم با یک نوع اخلاقیات سنتی نوشته می شده اند. از کتاب احمد که در همان نزدیکی های مشروطیت نوشته شده که باز هم به قالب گیری ذهن بچه توجه دارد، تا کتاب های حجازی که آن ها هم نوعی اخلاقیات محافظه کار ارایه می دهد، در کنار کتاب های درسی همواره وجود داشته و توسط آموزگاران توصیه می شده است. مثلن به خاطر دارم که در دوره ی دبستان و دبیرستان ما اندیشه و آیینه حجازی به عنوان کتاب های کمک درسی ارایه می شد و در تمام این ها یک دنیای الکی که پر از زیبایی و رمانتیسییسم قلابی بود ارایه می شد و ما فکر می کردیم که دنیا خیلی دنیای خوبیه و می شود راحت در آن زندگی کرد. البته کسی که اسمش مطیع الدوله ی حجازی باشد و مطیع دولت ها باشد و به حجاز هم ارتباط داشته باشد تلقی ای جز این نباید از دنیا داشته باشد. البته در همان موقع به ویژه از سال ۱۳۲۰ به بعد همان گونه که آقای عاشوری اشاره کردند در کنار نشریه های چپ گاه گاهی نیز کتاب هایی که دارای اندیشه های چپ و مبارزه جویی و عدالت جویی بود هم در می آمد ولی هنوز زبان نوجوانان در آن ها مراعات نمی شد و بیش تر با زبان و بیان بزرگسالان خطاب به بچه ها بود. شاید هم کتاب هایی نبودند که آن قدر ماندگار باشند که در ذهن ما بمانند و الان بشود مثال آورد ولی به هر حال چنین کتاب هایی هم وجود داشتند و در خیلی از خانواده ها خوانده می شدند و خیلی هم موثر بودند. بعدها نوعی از این کتاب ها مثل ماهی سیاه کوچولو برای بچه ها موجب یک تحرک عجیب و یک نوع جهت گیری ذهنی شد.
چیزی که می خواهم در پایان این بخش بگویم و وارد بخش بعدی بشوم این است که هنوز برایم این قضیه قطعی نیست که آیا درست بود که در کنار بزرگسالان ما هم کتاب های آن ها را می خواندیم؟ با همه ی آن حیله گری ها، پدرسوختگی ها، دشمنی ها، عشق و عاشقی ها، هجران های قلابی و چیزهایی که در این کتاب ها مندرج بود و حتا سخت گیری ها، خشونت ها و اموری از این دست که به هر حال نوعی اخلاقیات خاصی را عرضه می کند. آیا بچه قادر بود که این ها را درک کند و اگر درک می کرد آیا به شکل گیری ذهنش چه اندازه کمک می کرد. مثلا هزار و یک شب کتابی است که بخش های عجیب و غریب سکسی دارد. ایزابل آلنده می گوید که من از کتاب خانه ی عمویم این کتاب را دزدکی بر می داشتم و می خواندم و چون فقط مدت کوتاهی می خواندم،در حدود یک ربع، بیست دقیقه، این بود که نتوانستم این کتاب را از آغاز تا پایان بخوانم ولی روی ذهنیت من تاثیر گذاشت. این شکل مثبت قضیه است. اما شکل منفی اش این است که وقتی که مثلن یک کودک ده ساله یا دوازده ساله همان قصه های اول هزار و یک شب را که من از ذکرش معذورم می خواند، که مثلن یک مشت زنان هوس ران هستند و بقیه ی قضایا، این ها در ذهن نوجوان چه فضایی می آفریده؟ به نظر من زیاد هم زیان آور نبود چون ماها این کتاب را خواندیم و زیاد آدم های خطرناکی نشدیم. شاید فقط تخیلمان قوی شد. در حالی که کتاب های آقای حجازی و این ها هیچ وقت از ماها آدم های بسیار پرهیزگار و درخشان و ساده اندیش به وجود نیاورد. ولی این خیلی مهم است که ما در تصمیم گیری که حالا برای ادبیات کودکان در آینده داریم ببینیم که آیا این تقسیم بندی کودک، نوجوان, بزرگسال چه اندازه واقعی است؟ آیا واقعا ما باید مرز بکشیم؟ الان مثلن می گویند که ۵ تا ۷ ساله این کتاب را بخوانند، ۸ تا ۱۲ ساله آن کتاب را بخوانند. این مرزبندی ها چه اندازه دقیقند؟ این ها شاید برای جامعه ها غربی با یک الگوهایی معنی داشته باشد ولی برای جامعه ی ایرانی و یا جامعه های که روایت های شفاهی در آن ها وجود دارد مانند هند، ایران و این ها، این موضوع چه اندازه جدی باشد من پاسخی برایش ندارم ولی می توانم بپرسم.
در دوره ی رضا شاه البته کانونی به نام کانون پرورش افکار به وجود آمد که می خواستند افکار را پرورش بدهند مثل گلی که در گلدان مثلن پرورش داده می شود. این پرورش افکار را خیلی کوشش کردند که هم برای کوچک ترها و هم برای جوانان قالب گیری کنند و چیزهایی را به ذهن جوانان منتقل کنند. حالا مفاهیمی مثل احترام به پرچم و ملیت و میهن و این ها را عرضه کردند ولی چیزهای دیگری را هم در کنار این ها به نام اطاعت از قانون و حکومت را هم قاطی می کردند که به هر حال به تثبیت حکومت های زمان کمک می کرده است. و عجیب است که در دهه ی ۴۰ کانون پرورش فکری که درست شد در واقع از همان نام کانون پرورش افکار زمان رضا شاه استفاده کرد ولی شیوه ای متفاوت داشت. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با ذهنیتی که ما بیاییم برای بچه ها کار جدی بکنیم و ادبیات خاص این ها را از دو طریق نوشتن و ترجمه به وجود بیاوریم پدید آمد.. البته در کنار نوشتن و ترجمه، فیلم سازی و قضایایی از این قبیل هم که موضوع بحث ما نیست. بسیاری از کارهای خوب فیلم سازی ما، کارهایی است که نخست در کانون پرورش فکری شده است.یعنی مثلن کیارستمی از آن جا به کار آغاز کرد و کسانی دیگر چون مثقالی و ممیز هم آن جا کار کردند.
در کانون پرورش فکری دو نوع کار می شد. یکی دعوت از نویسندگان نام دار وشناخته شده برای همکاری با کانون و برای تالیف کار. یکی هم دعوت از مترجمان. کتاب های ویژه ای برگزیده می شد و سپس برای ترجمه به مترجمان می دادند. بخش تالیفی اش به نظر من خیلی اهمیت دارد. در این بخش کسانی کار کرده اند. حالا صمد بهرنگی جزو آدم های معروفش است، ساعدی هم دو تا کتاب کلات کار و کلات نان دارد که فکر کنم یکی اش توی کانون چاپ شده. مهرداد بهار درباره ی اسطوره چند تا کار کرده. نادر ابراهیمی کار کرد. سیروس طاهباز کارهای نیما را آن جا منتشر کرده بود. م. آزاد چند تا کار کرده و زرین کلک و بسیاری از آدم های دیگر از جمله خود من دو تا کتاب در همان دهه ی ۵۰ برای بچه ها نوشتم که به آن ها هم خواهم پرداخت.
به هر حال نویسندگانی که بیش تر در طیف چپ بودند به دلیل آزادی نسبی ای که در کانون بود به آن جا روی آوردند.
ترجمه ها هم خیلی کمک کرد که ذهن ما به عنوان نویسندگان کتاب کودک باز شود. برای این که ما از طریق ترجمه متوجه تنوع این گستره شدیم یعنی دیدیم که می شود کتاب مستند_داستانی هم برای بچه ها نوشت. می شود خود بچه ها هم قصه بنویسند. می شود نویسنده ی کتاب خود بچه ها باشند و مخاطبشان هم بچه ها باشند. می شود برای بچه ها نوشت یا خطاب به بچه ها نوشت…
در واقع از طریق ترجمه ما با یک نوع تنوع آشنا شدیم و البته این کار ما کار تفننی بوده است. همه ی ماها که برای بچه ها کتاب نوشتیم در واقع نویسندگان دنیای بزرگسالان بودیم و در عین حال فکر می کردیم که برای بچه ها هم کاری بکنیم. در حالی که کسی که برای بچه کتاب می نویسد باید به عنوان یک متخصص و یک فرد آگاه و حرفه ای در همه ی عمر به این قضیه بپردازد. این که حالا یک کتاب برای بچه ها بنویسیم تا ببینیم چه می شود و بچه ها هم با نام ما آشنا بشوند و یا این که ذهنیت ما به آن ها منتقل شود؛ در واقع امری جدی نیست و تقریبن همه ی این اسامی که من گفتم به طور تفننی برای بچه ها کتاب نوشتند. تنها شاید صمد بهرنگی دقیق تر و حرفه ای تر کار کرده باشد و تمرکز بیش تری داشته است. ولی مثلن نیما هم قصه ای نوشته و بچه ها هم از این قصه استفاده کردند ولی این اصلن ادبیات کودکان نیست. در حقیقت شاید بشود گفت که در آن دوره نویسندگانی که به طور حرفه ای به کار کودکان بپردازند پدید نیامد و پس از انقلاب هم همین طور. هنوز این مساله وجود دارد که ما نویسندگانی که بتوانند به طور حرفه ای برای بچه ها بنویسند نداریم. علتش هم این نیست که چنین نویسندگانی نداریم، حتما داریم. اما نوشتن برای یک سری از گروه ها نیاز به چیزهایی دارد. مثلن نویسنده احتیاج به آزادی، رفاه و فراغت دارد. و این که بتواند کارش را ارایه کند. وقتی شما چیزی می نویسید و توقیف می شود یا نمی گذارند چاپ شود و یا این که اصلا کج و راست می کنید؛ پس از مدتی شما اصلن از آن صرفنظر می کنید و دنبال این کار نمی روید. با توجه به این که بسیاری از ماها کارهای دیگری هم داشتیم و در حاشیه ی کارمان به این قضیه می پرداختیم، هیچ گاه امکان حرفه ای شدن پدید نیامد و کانون هم به این قضیه کمکی نکرد که مثلن همان گونه که به یک پژوهشگر پول می دهند؛ از یک نویسنده حمایت مالی کنند و به او بگویند که بنشین و برای بچه ها کار کن. این بود که کارهایی اتفاقی انجام شد. مثل بقیه ی کارهای ما که اتفاقی است. مثلن نقد هم در مملکت ما امری است اتفاقی. برای این که نقدنویسی هم به چارچوب های حمایتی نیاز دارد که اگر چنین چارچوب هایی نباشد نمی توان به نقد در دراز مدت ادامه داد و وقتی که در دراز مدت به نقد ادامه ندهید حرفه ای نمی شوید و حرفتان تاثیری ندارد. بنابراین وقتی که شما ناقد نداشته باشید نویسنده و شاعر هم فکر می کنند که هر کی به هر کی است و هر مزخرفی که به دستش می رسد به عنوان کتاب شعر و قصه چاپ می کند و همین می شود که هست. بنابراین می بینیم که این ها اموری مرتبط به هم است. حالا چرا آدم ها حرفه ای نمی شوند؟ طبیعتن شما به کاری که می پردازید اگر از آن درآمد کافی نداشته باشید، آزادی و امنیت نداشته باشید برای اجرای آن کار، شما به آن حد از حرفه ای شدن نمی رسید و عبورتان اتفاقی می شود و ما در عرصه ی قصه های کودکان هم اتفاقی بوده ایم.