دوازدهمین حجت خدا حضرت صاحب الامر،امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف است که در قرآن کریم با عنوان بقیّه اللّه در مورد روز ولادت آن حضرت در منابع تاریخ اختلاف چندانی به چشم نمیخورد؛زیرا از نظر اکثریت قریب به اتفاق مورخین و اشخاص صاحب نظر، روز پانزده شعبان به عنوان روز تولد آن بزرگوار پذیرفته شده است.اما در سال (۱)-سورهء هود(۱۱):۸۶٫تولد وی اختلاف نظرهایی وجود دارد.بدیهی است که این اختلاف به دلیل مخفی نگاه داشتن تولد آن حضرت به وجود آمده است.شیخ مفید سال تولد آن حضرت را ۲۵۵ هجری ذکر کرده است،بنابراین آن بزرگوار در زمان رحلت پدر هنوز بیش از پنج سال از عمر پربرکتش را پشت سر نگذاشته بود.۲ثقه الاسلام کلینی نیز همان سال ۲۵۵ هـ را سال تولد آن حضرت دانسته است.۳روایتی از حکیمه عمه امام حسن عسکری(ع)نیز حاکی از تولد امام در همان سال میباشد.۴
در میان پارهای از فرق-که اشعری از آنها یاد میکند-کسانی بودهاند که تولد آن حضرت را،حتی هشت ماه پس از رحلت امام عسکری دانستهاند۵این نظر،افزون بر آنکه با روایات زیادی منافات دارد با عقیده شیعه مبنی بر این که زمین هرگز از حجت خدا خالی نمیماند،توافق ندارد.
قول دیگر حاکی از آن است که آن حضرت در سال ۲۵۸ چشم به جهان گشوده است.۶مسعودی در اثبات الوصیه سن آن بزرگوار را در آغاز غیبت صغری چهار سال و هفت ماه دانسته که بنا بر آن احتمال دارد تولد امام در سال ۲۵۶ ه باشد.۷
با همه اینها روشن است که سال ۲۵۵ که مبتنی بر حدیثی مستند از حکیمه(دختر امام جواد-ع)است،مورد تأیید اکثریت مورخین میباشد.این روایت گزارش نسبتا دقیقی دربارهء تولد امام از قول حکیمه،عمه امام عسکری(ع) ارائه میدهد.حکیمه خاتون میگوید:امام عسکری(ع)با پیکی از من خواست:
امشب هنگام افطار پیش ما بیا تا خدا تو را به دیدار حجت خود و خلیفه پس از من شادمان کند.آن شب را به خانه امام عسکری(ع)رفتم و در آنجا ماندم تا آن (۲)-ارشاد مفید،ص ۳۴۶٫
(۳)-کافی،ج ۱،ص ۵۱۴٫
(۴)-غیبت شیخ طوسی،ص ۱۴۱،۱۴۳٫
(۵)-المقالات و الفرق،ص ۱۱۴،فرقه سیزدهم.
(۶)-کشف الغمه،ج ۲،ص ۴۳۷٫
(۷)-اثبات الوصیه،ص ۲۳۱٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۱۸)
________________________________________
فرزند متولد شد.۸
حکیمه خاتون در روایت دیگری میگوید:فردای آن روز باز به خانهء برادرزادهام آمدم اما آن کودک را ندیدم،وقتی سراغ او را از برادرزادهام گرفتم فرمود:او را به همان کسی سپردیم که مادر موسی فرزندش را به او سپرد؛هفت روز بعد به دستور امام به خانه او رفتم و برادرزادهام در حالی که فرزند خود را در آغوش گرفته بود خطاب به وی فرمود:پسرم سخن بگو و آن کودک لب به سخن گشود پس از ادای شهادتین تصریح به امامت و ولایت تک تک ائمهء معصومین فرموده و سپس این آیه را تلاوت فرمود:
و نرید ان نمنّ علی الّذین استضعفوا…
۹
دکتر جاسم حسین با اشاره به برخی اشارات موجود در روایات مربوط به تولد حضرت بقیه اللّه(عج)چنین استنباط کرده که آن حضرت پس از تولد به منظور مخفی ماندن از چشم دشمنان به مدینه برده شده است.۱۰
مادر حضرت مهدی(عج)
در مورد نام مادر آن حضرت روایات گوناگونی موجود است.در روایتی از شیخ طوسی،از مادر آن بزرگوار به نام ریحانه نام برده شده ولی بلافاصله افزوده شده که به او،نرجس،صیقل و سوسن نیز میگفتند.۱۱به نظر عدهای که شهید از آن با عبارت«قیل»تعبیر آورده مادر آن حضرت،مریم بنت زید العلویه بوده است.۱۲و در روایت حکیمه خاتون که مشهورترین و مستندترین روایات درباره تولد حضرت بقیه اللّه(عج)میباشد به همان نام«نرجس»تأکید شده است.۱۳
به نظر برخی از محققان امکان دارد نام اصلی او همان نرجس بوده و دیگر اسامی بجز صیقل را بانوی او حکیمه دختر امام جواد علیه السلام به وی داده باشد، (۸)-غیبت طوسی،ص ۱۴۱-۱۴۲٫
(۹)-سوره قصص(۲۸):۵ و ر ک:غیبت،ص ۱۴۳٫
(۱۰)-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم.
(۱۱)-غیبت،ص ۲۴۱٫
(۱۲)-بحار الأنوار،ج ۵۱،ص ۲۸٫
(۱۳)-همان،ص ۲٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۱۹)
________________________________________
مردم آن زمان کنیزان را برای خوشامدگویی به اسامی گوناگون میخواندند و نرجس،ریحانه،و سوسن،همه اسامی گلها هستند.۱۴
نکاتی درباره تولد امام زمان(عج)
تلاشهایی که عباسیان حاکم بر سامراء و بغداد برای کنترل زندگی امام حسن عسکری(ع)به عمل آورده بودند،اختفاء مسئله مهم تولد امام زمان(عج)را کاملا توجیه میکند.همچنین این نکته را که در آن زمانها مسئله غیبت آن حضرت بر سر زبانها بوده و بنی عباس در صدد بودند تا به هر طریق ممکن،راه امامت را بر شیعه مسدود سازند،روشن میسازد.
شیخ مفید در آغاز شرح حال امام زمان(عج)مینویسد:به دلیل مشکلات آن دوران و جستجوی شدید سلطان وقت و کوشش بیامان او برای یافتن آخرین حجت خدا،ولادت آن حضرت بر همگان مخفی ماند.۱۵
پیش از این نیز در روایات ائمهء هدا علیهم السلام به ولادت اسرارآمیز آن حضرت اشاره شده و حتی این مطلب یکی از دلایل شناخت وی تعیین شده بود.۱۶ تلاش بیوقفه بنی عباس برای یافتن فرزندی از امام یازدهم،در بیشتر منابع تاریخی گزارش شده است.
احمد بن عبید اللّه بن خاقان که کار خراج قم را بر عهده داشته،ضمن گزارش مفصلی پیرامون کاوش خانه امام عکسری(ع)مطالب دقیقی را خاطر نشان ساخته و میگوید:وقتی خبر کسالت امام عسکری(ع)شایع شد خلیفه به دنبال پدرم فرستاد،او به دارالخلافه رفته و همراه پنج تن از کارمندان نزدیک خلیفه که از معتمدان او بودند بازگشت.پدرم به آنان دستور داد تا خانه امام را در کنترل خود گرفته و لحظه به لحظه از احوال و اخبار وی اطلاع داشته باشند،آنگاه برخی از طبیبان را فرا خوانده و دستور داد شبانه روز بر بالین امام حضور داشته باشند.
(۱۴)-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم،ص ۱۱۴٫
(۱۵)-ارشاد مفید،ص ۳۴۵٫
(۱۶)-منتخب الاثر،ص ۲۸۷-۲۸۸٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۰)
________________________________________
پس از دو یا سه روز به اطلاع دادند که امام ضعیفتر شده است و او دستور داد طبیبان بر مراقبتهای خود بیفزایند،آنگاه پیش قاضی القضات رفته و از او خواست ده نفر از معتمدین خود را که از نظر دین و ورع کاملا مورد اطمینان وی بودند به منزل امام عسکری(ع)بفرستد که شبانه روز در آنجا باشند.این وضع اامه داشت تا آنکه امام وفات کرد.پس از این حادثه،خانه امام عسکری به دستور خلیفه مورد تفتیش دقیقی قرار گرفته و همه چیز مهر و موم شد و پس از آن تلاشهای پیگیرانهای برای یافتن فرزندی از آن حضرت شروع شد؛حتی کنیزان امام نیز تحت نظر قرار گرفتند تا معلوم شود کدامیک از آنها باردار است و یکی از آنها را که احتمال حمل دربارهاش میرفت در حجرهای تحت مراقبت قرار دادند تا وقتی که باردار نبودن وی مسلم شد.آنگاه میراث امام را بین مادر و برادرش جعفر تقسیم کردند.در همین روایت به دنبال گزارش مزبور اشارهای به فرصت طلبی حجعفر به منظور جانشینی برادرش شده است.از جمله آنکه وی از عبید اللّه بن خاقان خواست او را به عنوان جانشینی امام عسکری(ع)اعلام و معرفی نماید و او تقاضای جعفر را رد کرد.۱۷
روایت دیگری اشاره بدان دارد که برخی از شیعیان قم بیخبر از فوت امام عسکری(ع)برای پرداخت وجوه خویش به سامرّا آمدند.پس از ورود به سامرا، آنان را پیش جعفر کذّاب بردند،قمیها نخست درصدد امتحان جعفر بر آمدند، بدین منظور از وی پرسیدند:از مبلغ پولی که با خود آوردهاند اطلاع دارد؟جعفر پس از اظهار بیاطلاعی گفت:تنها خدا از غیب آگاه است.و در نتیجه قمیها از پرداخت پول به او خودداری کردند.در آن هنگام شخصی آنها را به خانهای هدایت کرد و در آنجا پس از آنکه مبلغ وجوهات به آنها گفته شد،پول را به شخصی که درست گفته بود تحویل دادند.جعفر این موضوع را به معتمد گزارش داد و به دستور او خانه امام و حتی خانههای همسایگان آن حضرت مورد تفتیش مجدد قرار گرفت.ا در اینجا بود که کنیزی به نام ثقیل که گویا به خاطر حفظ جان امام زمان(عج)
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۱)
________________________________________
ادعای بارداری کرده بود بازداشت شد و مدت دو سال تحت نظر قرار گرفت تا اطمینان به عدم بارداری وی حاصل شده و سپس او را رها کردند.۱۸
مسلما این چنین اظهار حساسیت شدید از طرف دستگاه خلافت همراه با تحریکات جعفر،بدان سبب بود تا گذشته از کنترل امام دوازدهم،در صورت عدم دسترسی به آن حضرت لااقل بتوانند اعلام کنند:امام حسن عسکری(ع)فرزندی نداشته است.احضار و گماشتن افراد موثق در منزل امام هم برای همین بود تا به ادعای خود در این مورد رنگ حقیقت داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمی نمایند چنانکه در ادامه همان نقل از طرف شیخ طوسی افزوده شده:افراد مورد اعتماد مذکور که در خانه امام حضور داشتند،شهادت دادند که آن حضرت در گذشته است.۱۹اما حقیقت آن است که مطابق طرح دقیق و منظمی که از پیش در این مورد ریخته شده بود مسئله ولادت آن حضرت اساسا از چشم مردم و حتی اکثریت شیعیان به دور مانده و با این حال مشکل چندانی نیز به دنبال نیاورد.
آگاهی برخی از شیعیان از تولد امام زمان(عج)
البته چنین نبود که کسی از تولد آخرین حجت خدا اطلاعی نداشته و یا پس از تولد،آن حضرت را ندیده باشد.برخی از شیعیان مورد اعتماد و عدهای از وکلای امام عسکری(ع)و کسانی که در خانه امام مشغول خدمت بودند از این امر باخبر بودند.شیخ مفید از تعدادی از اصحاب،خدمتگزاران و یاران نزدیک امام عسکری(ع)روایت کرده که آنان موفق به دیدار امام زمان(عج)شده‌اند.محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر،حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع)،ابو علی بن مطهر،عمر و اهوازی و ابو نصر طریف خدمتگزار خانه امام از آن جمله بودند.۲۰ بدین ترتیب امام حسن عسکری(ع)فرزند خود را به برخی نشان داده و او را جانشین خویش معرفی کرده است.
(۱۸)-اکمال الدین،ص ۴۷۳٫
(۱۹)-غیبت طوسی،ص ۱۳۲٫
(۲۰)-ارشاد شیخ مفید،ص ۳۵۰-۳۵۱ و ر ک:ینابیع المودّه،ص ۴۶۱٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۲)
________________________________________
شیخ کلینی از ضوء بن علی عجلی روایت کرده که مردی ایرانی از اهالی فارس به او گفته بود:به منظور خدمت در منزل امام عسکری(ع)به سامرا رفته و امام او را به عنوان مسئول خرید خانه پذیرفت او میگوید:روزی حضرت عسکری(ع)فرزند خود را که تقریبا کودک دو سالهای بود به وی نشان داده فرمود: هذا صاحبکم و پس از آن تا رحلت امام عسکری دیگر آن کودک را ندید.۲۱
شاید پر اهمیتترین دیدار اصحاب امام عسکری(ع)از حضرت بقیه اللّه(عج)موقعی بود که محمد بن عثمان عمری از وکلای بعدی امام زمان(عج) همراه با چهل تن دیگر در خدمت امام بودند.آن حضرت فرزند خود را به آنان نشان داده و فرمود:
هذا إمامکم من بعدی و خلیفتی علیکم،أطیعوه و لا تتفرقوا من بعدی فی أدیانکم لتهلکوا،أما أنکم لا ترونه بعد یومکم هذا.
این امام شما پس از من و جانشین من در میان شماست از او فرمان برید و پس از من در دین خود اختلاف نکنید که در این صورت هلاک میشوید و پس از این هرگز او را نخواهید دید.
و در ادامه این روایت آمده که چند روز پس از آن،امام عسکری(ع)رحلت فرمود.۲۲
همین روایت را شیخ طوسی نیز نقل کرده و برخی رجال شیعه را که در این جمع چهل نفری حضور داشتند،نام برده که از آن جمله:علی بن بلال،احمد بن هلال،احمد بن معاویه بن حکیم و حسن بن ایوب بن نوح بودهاند.۲۳
منتخب الاثر روایات دیگری در این زمینه ارائه داده است.
نام بردن از آن حضرت در آن دوران ممنوع بود و امام عسکری(ع)تأکید داشتند که تنها با عنوان الحجه من آل محمد(ص)از ایشان نام برند.۲۴
(۲۱)-کافی،ج ۱،ص ۵۱۴٫
(۲۲)-منتخب الاثر،ص ۳۵۵ از اکمال الدین،و ر ک:ینابیع المودّه،ص ۴۶۰؛غیبت طوسی،ص ۲۱۷٫
(۲۳)-منتخب الاثر،ص ۳۵۵٫
(۲۴)-کشف الغمه،ص ۴۴۹٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۳)
________________________________________
اختلاف پس از رحلت امام عسکری(ع)
مشکلات سیاسی و سختگیریهایی که خلفای عباسی برای امامان شیعه به وجود میآوردند در برقراری رابطه منظم آنان با شیعیان نابسامانیهایی ایجاد میکرد.این مشکل بویژه در فاصله رحلت یک امام و جانشینی امام بعدی رخ مینمود؛عدهای از شیعیان در شناخت امام خود دچار تردید شده و مدتی طول میکشید تا فرقههای انشعابی و افکار و اندیشههای ناروا رو به افول نهاده و امام جدید کاملا استقرار یابد.گاهی این مشکلات به قدری تند بود که جناحی از شیعه را کاملا از بدنه اصلی آن جدا میکرد چنانکه پیدایش و مقاومت واقفه،فطیحه و حتی اسماعیلیه را میتوان از مصادیق آن به شمار آورد.
این مشکل پس از رحلت امام عسکری(ع)دو چندان بود؛زیرا گذشته از آنکه تولد و نگهداری و وصایت امام زمان(عج)به طور کاملا محرمانه انجام شده بود،دوران غیبت نیز آغاز شده بود و تنها پشتوانه نیرومند امامت حضرت حجت، در یک بخش،میراث عظیم احادیث موجود در رابطه با اصل مهدویت و پارهای از لوازم آن در بخش دیگر،استقرار سیستم ارتباطی قوی و حضور برخی از عناصر سرشناس شیعه در میان امام عسکری(ع)از یک سو و شیعیان آن حضرت از سوی دیگر بود.
چگونگی پیدایش اختلاف در میان شیعیان پس از رحلت حضرت عسکری(ع)در کتابهای«المقالات و الفرق»و«فرق الشیعه»نوبختی به تفصیل گزارش شده که شیخ مفید گزارش نوبختی را با تلخیص و اضافاتی نقل و نقد کرده است.اشعری از پانزده فرقه نام میبرد که هر کدام اعتقاد خاصی در مورد جانشینی امام عسکری(ع)را دنبال کرده و عدهای حتی در امامت امام یازدهم نیز دچار تردید شده بودند.نوبختی ابتدا از چهار فرقه نام برده امام در ضمن تشریح تک تک آنها از سیزده فرقه یاد کرده است.شیخ مفید به نقل از نوبختی چهارده فرقه را نام برده است.۲۵شیخ طوسی دیدگاههای اصلی این فرقهها را-که ذیلا به جمعبندی آنها (۲۵)-ر ک:المقالات و الفرق،ص ۱۰۲-۱۱۶؛فرق الشیعه،ص ۹۶-۱۱۲؛الفصول المختاره،ص ۲۵۸-۲۶۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۴)
________________________________________
خواهیم پرداخت-نقل کرده و با استناد به روایات و استدلالهای کلامی به نقد آنها پرداخته است.۲۶
در مقام جمعبندی فرقههای مزبور میتوان گفت:آنها از لحاظ اصولی به پنج فرقه به ترتیب زیر تقسیم میشوند:
۱-کسانی که رحلت امام عسکری(ع)را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد(عج)»زنده میدانند:«واقفه»
۲-کسانی که پس از رحلت امام عسکری(ع)به برادر آن حضرت جعفر بن علی الهادی گرویده و به دلیل آنکه فرزند امام عسکری(ع)را ندیده بودند به امامت جعفر ملقب به کذاب گردن نهادند که دستهای از آنان وی را جانشین امام یازدهم و دستهای دیگر او را به عنوان امام یازدهم میشناختند:«جعفریه».
۳-عدهای که پس از انکار امامت حضرت عسکری(ع)به امامت اولین فرزند امام هادی(ع)«محمد»که در حیات پدر چشم از جهان فرو بسته بود، گرویدند:«محمدیه».
۴-عده دیگری بر این باور بودند:همانگونه که پس از رسول خدا(ص) دیگر پیامبری نخواهد آمد پس از رحلت امام عسکری(ع)نیز امامی وجود نخواهد داشت.
۵-فرقه دیگر،امامیه بودند که اکثریت قریب به اتفاق شیعیان را تشکیل میدادند و به امامت حضرت مهدی(عج)اعتقاد داشتند و این جریانی بود که رهبری اصولی شیعیان امامی را به عهده گرفت.۲۷
از این فرقهها تنها فرقهای که مورد حمایت برخی از مشهورین قرار گرفت، قائلین به امامت جعفر بن علی است که به نوشته نوبختی یکی از متکلمین کوفه به نام علی بن الطاحی از آنها حمایت کرده و خواهر فارس بن حاتم قزوینی- غالی مشهور-نیز او را در این کار یاری میداده است.۲۸
(۲۶)-غیبت طوسی،ص ۱۳۰-۱۳۵٫
(۲۷)-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم،ص ۱۰۳-۱۱۲٫
(۲۸)-فرق الشیعه،ص ۹۹٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۵)
________________________________________
این فرقه چندان دوامی نیاورد و طولی نکشید که به فراموشی سپرده شد؛ زیرا که امام آنها جعفر،آدمی ظاهر الفسق بوده و از نظر شیعه،فسق قابلیت حمل بر تقیه را ندارد تا کارهایش با استفاده از تقیه توجیه شود.۲۹
شیخ مفید بر این باور است که از شیعیان حتی یک نفر نیز او را به امامت نپذیرفت.۳۰
تنها فرقهای که موجودیت خود را تا عصر حاضر حفظ کرده و در طول تاریخ هموار در حال شکوفایی و گسترش بوده،فرقه امامیه است.این فرقه که امامت حضرت مهدی(عج)فرزند امام حسن عسکری(ع)را پذیرفته،توانسته است اکثریت قریب به اتفاق شیعیان را به خود جذب کند و این نشانگر آن است که اقدامات صورت گرفته و مقدماتی که از پیش برای چنین تحوّلی ترتیب داده شده بود که از چنان دقت و استحکامی برخوردار بود که براحتی از گرفتاری اکثریت شیعه در وادی فرقهسازیهای مخرب،جلوگیری کرده است.
شیخ مفید تأکید فرموده در سال ۳۷۳ هجری که وی مشغول تنظیم این متن بوده از فرق چهارگانهء بالا تنها امامیه موجودیت خود را ادامه میدهد و در وصف آن چنین میگوید:
امامیه از نظر تعداد و از لحاظ علمی پر جمعیتترین فرقهء شیعه هستند،آنان دانشمندان علم کلام و ناظرین و صلحا و عبادت پیشگان فقیه و علمای حدیث و ادبا و شعرای زیادی را به خود اختصاص دادهاند.اینان«وجه الامامیه و رؤساء و المعتمد علیهم فی الدیانه»میباشند.۳۱
با وجود این باید توجه داشت که این مسئله برای شیعه مشکلاتی به بار میآورد؛زیرا اصل غبلت حتی با وجود روایات زیادی که از رسول خدا و ائمه هدا علیهم السلام نقل شده بود خود در اذهان عامه مردم،تردیدهایی به وجود میآورد و درست به همین دلیل بود که علمای شیعه یکی از زمینههای اصلی تلاشهای علمی (۲۹)-ر ک:المقالات و الفرق،ص ۱۰۹؛الفصول المختاره،ص ۲۶۵٫
(۳۰)-ارشاد مفید،ص ۳۴۵ و درباره اعتراف به فسق جعفر ر ک:کافی،ج ۱،ص ۵۰۴٫
(۳۱)-الفصول المختاره،ص ۲۶۱٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۶)
________________________________________
خود را به بحث از غیبت و مسائل جنبی آن اختصاص میدادند.
محمد بن ابراهیم نعمانی کتاب الغیبه خود را برای رفع تردیدی که برای شیعیان رخ داده و باعث اختلاف در میان آنها شده بود تألیف کرده است.۳۲او علت این شک و تردیدها را عدم توجه به روایات فراوانی که در زمینه مسئله غیبت وارد شده است دانسته و خود این مهم را بر عهده گرفته است.بجز نعمانی که در نیمه اول قرن چهارم هجری کتاب الغیبه را نوشت،بسیاری در این زمینه تألیفاتی دارند. از جمله در همین قرن چهارم شیخ مفید چندین نوشتار پیرامون غیبت حضرت بقیه اللّه(عج)به رشته تحریر در آورده است که نجاشی در رجال خود از آنها نام میبرد.۳۳پس از مفید،مهمترین اثر در این زمینه را شیخ طوسی در قرن پنجم(۴۴۷ هـ)پدید آورد.با گذشت زمان طبعا ضرورت بررسی و تبیین مسئله غیبت و پاسخگویی به مسائل جنبی آن به طور جدی احساس میشده است.۳۴ شیخ طوسی این ضرورت را در آغاز کتاب خود خاطر نشان کرده است.۳۵
زمینهساز غیبت توسط پیامبر و ائمه شیعه(ع)
مسلم است که علاوه بر مباحث کلامی،روایات زیادی درباره غیبت و قیام حضرت خجت(عج)از ائمه معصومین(ع)در دسترس اصحاب بوده است.نگاهی به انبوه این روایات-که اخیرا به صورت مجمعی گردآوری شده-نشانگر آن است که این مسئله از دید هیچ امامی دور نمانده و همه آن بزرگواران بر آن تأکید ورزیدهاند. گذشته از احادیث رسول خدا در این زمینه که دو جلد از معجم مزبور را به خود اختصاص داده،از هر کدام از ائمه هدا(ع)روایاتی در مورد جنبههای مختلف مسئله غیبت و مهدویت و همچنین مصداق مورد نظر آن وارد شده است که (۳۲)-کتاب الغیبه،محمد بن ابراهیم نعمانی،ص ۲۱٫
(۳۳)-رجال نجاشی،ص ۲۸۳-۲۸۷٫
(۳۴)-راجع به سیر کتاب نویسی دربارهء مسئلهء غیبت بنگرید:نور مهدی(عج)،مقاله سیر تاریخی غیبت امام، ص ۷۷-۹۵٫
(۳۵)-غیبت طوسی،ص ۲-۳٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۷)
________________________________________
در مجموع بیش از ششصد حدیث میشود.۳۶این نشانه آن است که مهدویت در قاموس روایی شیعه از اهمیت بسزایی برخوردار است؛زیرا پس از هر یک از ائمه معصومین(ع)-به هر دلیلی که بدرود حیات میگفتند-و یا حتی بعضا در حال حیاتشان،توهم مهدویت اوج میگرفته است.سیر بحثهایی که در ارتباط با فرق شیعه توسط اشعری و نوبختی عنوان شده نشان میدهد که مهمترین دلیل تفرقهها همین مسئله مهدویت بوده که به غلط از سوی برخی از اصحاب ائمه مطرح شده و انشعاب-ولو محدودی-را به دنبال داشته است.شایان توجه است که اساسا اعتقاد به مهدویت محمد بن حنیفه،نفس زکیه۳۷و بسیاری دیگر بجز امامان شیعه، ناشی از همین تأکیدی است که بر اصل مسئله مهدویت شده است.بر همن مبنا درباره عبد اللّه بن معاویه بن عبد اللّه بن جعفر(م ۱۲۹)از طرف برخی از یاران وی ادعادی مهدویت شد.درباره امام باقر(ع)نیز همین ادعا به عمل آمد که از سوی امام(ع)رد و مورد انکار شدید قرار گرفت.۳۸درباره اسماعیل فرزند امام صادق(ع)و حتی شخص امام صادق و امام کاظم(ع)۳۹و برخی از رهبران شورش علوی بر ضد خلافت بنی عباس مانند حسن بن قاسم(م ۴۰۴)یحیی بن عمر، محمد بن قاسم و…همین ادعا را کردهاند.۴۰
وجود این همه ادعای مهدویت در قرون نخستین اسلامی در میان شیعیان و همچنین اهل سنت نشانه آن است که مهدویت امری ثابت و اصل مسلم در میان مسلمانان بوده است و تنها در مورد تعیین مصداق آن مشکلاتی پیش آمده است. در قرون بعد بویژه قرنهای هشتم و نهم هجری نیز ناظر دهها مورد ادعای مهدویت هستیم و این نشانه زمینهسازی خاصی است که به دست رسول خدا(ص)و ائمه معصومین(ع)دربارهء اصل مهدویت پیریزی شده است.
(۳۶)-معجم احادیث المهدی،که فعلا پنج جلد آن توسط مؤسسه المعارف الاسلامیه چاپ شده است.
(۳۷)-درباره نفس زکیه عده زیادی از علمای عامّه ادعای مهدویت کردند ر ک:مقاتل الطالبیین،ص ۲۴۰-۲۴۹٫
(۳۸)-کنز العمّال،ج ۱۷،ص ۲۷٫
(۳۹)-فرق الشیعه،ص ۷۸-۹۰٫
(۴۰)-بنگرید:دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام،ج ۱،ص ۵۷-۷۵،مقاله:المهدیه بنظره جدیده.
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۸)
________________________________________
مسعودی زمینه مهدویت و غیبت را چیز دیگری غیر از آنچه ذکر شد،دانسته است.او در اثبات الوصیه پس از اشاره به رفتار خاص امام دهم و یازدهم و عدم دسترسی مستقیم شیعیان به آنان و ارتباط با این دو امام از طریق وکلاء و خواص، خاطر نشان میسازد که این مسائل مقدمات و زمینه را برای غیبت امام دوازدهم فراهم آورده است.۴۱
نقش نظریات کلامی شیعه در مورد امامت و جانشینی حضرت مهدی(عج)
عقاید کلام شیعیان دربارهء جایگزینی امامی پس از رحلت امام دیگر،نقش مهمی در تثبیت موقعیت امام جدید ایفا میکرده است.این عقاید کم و بیش در میان شیعیان رسمیت پیدا کرده و عدول از آنها ناروا بود.پیرامون امامت حضرت مهدی(ع)یکسری از این عقاید مطرح شد.گزارش نوبختی و اشعری مبنی بر مسائلی که امامیه در مورد جانشینی آن حضرت مطرح کردند نموداری از دیدگاه کلامی آنها دربارهء امامت و جایگزینی،در قرن سوم میباشد که بعدها مبانی کلامی شیعه پیرامون امامت بر اساس همین دیدگاهها شگل گرفت.
نوبختی ضمن بحث درباره فرقه دوازدهم از فرق شیعه که همان امامیه بودهاند به بخشی از این مبانی به ترتیب زیر اشاره میکند:
۱-زمین نمیتواند خالی از حجت باشد.
۲-پس از امام حسن و حسین(ع)امامت دو برادر امکان نخواهد داشت.
۳-اگر تنها دو نفر در روی زمین زندگی کنند حتما یکی از آن دو حجت خدا خواهد بود.
۴-کسی که امامت او ثابت نشده،امامت فرزندان وی جایز نیست؛مثلا اسماعیل فرزند امام صادق(ع)چون در زمان حیات پدر-بدون اینکه به امامت برسد-درگذشت فرزندش محمد نمیتواند مقام امامت را دارا باشد.
سپس اضافه میکند:مبانی فوق برگرفته از روایات صادقین(ع)است که (۴۱)-اثبات الوصیه،ص ۲۳۱٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۲۹)
________________________________________
کسی از شیعه در مقام رد یا انکار آن بر نیامده،در صحت طرق و قدرت اثبات و استحکام اسناد آن جای هیچ گونه شک و تردیدی برایشان باقی نمانده است.از نظر شیعه زمین لحظهای از حجت خدا خالی نمیتواند باشد؛زیرا در چنین صورتی زمین و هر آنچه در روی آن است بیدرنگ از هم فرو میپاشد.ما به امامت امام ماضی-امام عسکری(ع)-که مقرون به وفات آن حضرت بوده اعتقاد،و اعتراف داریم که او را جانشینی است از صلب خود او و هموست که امامت امت پس از آن حضرت به عهده وی گذاشته شده و به اذن خدا روزی از پرده غیبت بیرون آمده و امر خود را آشکار خواهد ساخت؛زیرا اختیار غیبت و ظهورش در دست خدا است.چنانکه امیر المؤمنین(ع)فرمود:
أللّهم إنّک لا تخلی الأرض من حجّه لک علی علقک ظاهرا معروفا أو خائفا مغمورا کیلا تبطل حجّتک و بیّناتک.
ما به همین امر شدهایم و در تأیید این اعتقاد روایات صحیحی از امامان گذشته به دست ما رسیده است.بندگان خدا را نشاید که در کارهای خدا به جستجو و کاوش پرداخته و درصدد کشف آنچه که خدا از آنان پنهان داشته برآیند و در مورد آنچه که آگاهی بدان ندارند به قضاوت پردازند و جایز نیست نام مبارک آن حضرت را بر زبان آورده و برای شناسایی اقامتگاه آن حضرت به پرسش و کسب اطلاع بپردازیم مگر وقتی که امر شد…
در ادامه از مسئله تقیه سخن به مان آورده و با اشاره به رعایت تقیه از طرف امام صادق،کاظم و رضا علیهم السلام،رعایت آن را از طرف شیعیان در شرایط آغاز غیبت به مراتب بیش از دوران آن بزرگواران میداند.بالأخره او در مقام اثبات مطلب به روایاتی استناد کرده که بنا به مدلول آنها ولادت با برکت آن حضرت برای مردم پنهان و نام مقدسش ناشناخته خواهد ماند تا کمی پیش از قیام جهانی خویش خود را به مردم معرفی فرماید.
و در پایان میگوید:فهذا سبیل الأمانه و المنهاج الواضح الأحبّ الّذی لم تزل الشیعه الامامیه الصحیحه التشیّع علیه.۴۲
(۴۲)-فرق الشیعه،ص ۱۰۸-۱۱۲٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۰)
________________________________________
شیخ مفید نیز همین دلایل را برای رد عقاید گروههایی که درباره جانشینی امام یازدهم نظرات نادرستی دارند به کار گرفته است.از اصول مهمی که شیخ بدان اشاره میکند همان اصل خالی نبودن زمین از حجت خدا و همچنین حدیث«هر کس بدون شناخت امام زمان خود بمیرد بر مرگ جاهلی مرده است» میباشد.۴۳
نظیر همین روایات و پارهای از دلایلی که از این روایات استفاده میشود توسط شیخ طوسی در«الغیبه»در ردّ نظریات گروههایی که پس از رحلت حضرت عسکری(ع)پیدا شده‌اند،ارائه شده است.۴۴
علاوه بر اصل«خالی نبودن زمین از حجت خدا»دو آیه از قرآن نیز به عنوان پشتوانه کلامی مهم مهدویت نازل شده است:
۱-
و نرید ان نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمّه و نجعلهم الوارثین.
۴۵
و لقد کتبنا فی الزّبور من بعد الذّکر انّ الارض یرثها عبادی الصّالحون.
۴۶
شیخ مفید در آغاز بحث از شرح حال امام زمان(عج)به این دو آیه و نیز این حدیث مشهور نبوی استناد کرده است: لن تقتضی الأیّام و اللّیالی حتّی یبعث اللّه رجلا من أهل بیتی یواطیء اسمه إسمی یملأها قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا.۴۷
حضرت مهدی(عج)و نوّاب خاصه
پس از رحلت امام عسکری(ع)به سال ۲۶۰ بلافاصله غیبت صغری شروع شد و تا رحلت آخرین نایب امام(ع)در سال ۳۲۹ ادامه داشت و پس از آن غیبت کبری آغاز شد.
(۴۳)-الفصول المختاره،ص ۲۶۳-۲۶۴٫
(۴۴)-غیبت طوسی،ص ۱۳۰-۱۳۷٫
(۴۵)-سوره قصص(۲۸):۵٫بنا به روایت حکیمه دختر امام جواد علیهم السلام حضرت مهدی(عج) بلافاصله پس از تولد،این آیه را تلاوت فرموده است،«الغیبه»،ص ۱۴۳٫
(۴۶)-سوره انبیاء(۲۱):۱۰۵٫
(۴۷)-ارشاد مفید،ص ۳۴۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۱)
________________________________________
در این دوره(غیبت صغری)امام زمان(عج)از طریق چهار نفر نابیان خاص خودش با شیعیان در ارتباط بود و امور آنان را حلّ و فصل میفرمود.این امور علاوه بر مسائل مالی،شامل مسائل عقیدتی و فقهی نیز میشد.رابطین میان آن حضرت و شیعیان چهار نفر از اصحاب باسابقه و مورد اعتماد امامان پیشین بودند که یکی پس از دیگری این وظیفه خطیر را بر عهده داشته و به عنوان نوّاب خاصه آن حضرت معروفند.این افراد از طرف امام(عج)با وکلای او در اقطار بلاد اسلامی در تماس بودند و نامهها و خواستههای شیعیان را به محضر مقدس ایشان میرساندند و در جواب،توقیعاتی از طرف آن حضرت صادر میشد.
آنچه بسیار شایان توجه است اینکه در این دوره نه تنها شخص حضرت بقیه اللّه(عج)از دیدهها پنهان بود بلکه سفرای او نیز به طور ناشناخته و بدون آنکه جلب توجه کنند عمل میکردند.حتی وکلای آن حضرت در بلاد اسلامی نیز این رویه را دنبال میکردند.از آن جهت که شیعیان امامی تا حدودی به دور از افکار حاد و برنامههای انقلابی و قیام قریب الوقوع بر ضد حاکمان وقت،شناخته شده بودند،طبعا کمتر از طرف دستگاه حاکمه برایشان ایجاد مزاحمت میشد و لذا توانستند در عراق در کنار مرکزیت خلافت عباسی که مدافع سرسخت مذهب اهل حدیث و تسنن بود،موجودیت خود را حفظ کرده و به سازماندهی دقیق و منظمی که شیعیان سر تا سر بلاد اسلامی را زیر پوشش خود گرفته و آنها را در ارتباط با هم قرار میداد،دست بزنند.
این سیاست چنان پیش رفته و بارور شد که بزودی بغداد مقر خلیفه یکی از مراکز اصلی شیعیان گردید.این موقعیت از آنجا نشأت میگرفت که شیعیان با آنکه حکومت عباسی را یک حکومت خودکامه و نامشروع میدانستند به هیچ ادقدم آشکاری بر ضد آن دست نمیزدند.از این رو راه برای گسترش نفوذ و توسعه آنها در بغداد باز بود.سیاستهای خاصی که در آن دوره مورد عمل شیعیان قرار گرفته و از پشتیبانی ائمه معصومین(ع)نیز برخوردار بود،نفوذ برخی از بزرگان شیعه در دستگاه خلافت عباسی حتی تصدّی مقام وزارت آنها را مجاز میشمرد.۴۸
(۴۸)-ر ک:خاندان نوبختی،ص ۹۶-۹۷٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۲)
________________________________________
اینک فهرستی از اسامی نوّاب خاصّ امام زمان(عج)و سپس اقداماتی که به دستور آن حضرت و به وسیلهء آنان صورت میگرفت ارائه میدهیم:
*۱-عثمان بن سعید عمری سمّان(رض)
او اولین نایب خاص حضرت بقیه اللّه(عج)است،شهرت وی به سمّان(روغن فروش)به منظور پرده پوشی بر فعالیتهای او بوده است؛زیرا اموالی را که برای رسانیدن آن به امام،به وی داده میشد در ظرف روغن نهاده و نزد آن حضرت میبرده است.۴۹بعضی از وکلای امام نیز این سیاست را به کار میگرفتند چنانکه محمد قطان وجوهات را در پوشش پارچه فروشها به آن حضرت میرسانید.۵۰شیخ طوسی در کتاب پر ارج خود الغیبه روایاتی از عثمان بن سعید نقل کرده است:او از قبیله اسد و از وکلای حضرت عسکری(ع)محسوب میشد.پیش از آن نیز از افراد مورد اعتماد امام هادی(ع)بود،چنانکه آن حضرت او را به عنوان فردی موثق و معتمد به اصحاب خود معرفی فرموده است.۵۱و هنگامی که جمعی از شیعیان یمن خدمت امام عسکری(ع)مشرف شده بودند آن حضرت عثمان بن سعید را به عنوان وکیل خود مأموریت داد تا اموالی را که برای ایشان آورده بودند تحویل بگیرد۵۲و همو بود که تغسیل و تکفین حضرت امام عسکری(ع)را به عهده گرفت و جسد پاک آن حضرت را در قبر نهاد.۵۳عثمان بن سعید سمّان احتمالا پیش از سال ۲۶۷ هجری بدرود حیات گفته است،گر چه عدهای از تاریخ وفات او را سال ۲۸۰ دانستهاند.۵۴
*۲-ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری(رض)
وی دومین نایب خاص حضرت مهدی(عج)بود که پس از درگذشت پدرش، (۴۹)-غیبت طوسی،ص ۲۱۴٫
(۵۰)-بحار الأنوار،ج ۵۱،ص ۳۶۷٫
(۵۱)-همان،ص ۲۱۵٫
(۵۲)-همان،ص ۲۱۶٫
(۵۶)-همان،ص
(۵۴)-ر ک:تاریخ سیاسی امام دوازدهم(عج)،ص ۱۵۵،۱۵۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۳)
________________________________________
حضرت ضمن توقیعی او را تسلیت گفته و پس از دعای خیر در حقش،امور را به او واگذار کرده است.۵۵او نیز همانند پدرش از نزدیکان مورد اعتماد امام عسکری(ع)بود و چنانکه ضمن روایتی آمده،آن حضرت در همین باره فرمود:
العمری و ابنه ثقتان فما أدّیا الیک فعنّی یؤدّیان و ما قالا لک فعنّی یقولان فاسمع لهما و أطعهما فإنّهما ثقتان المأمونان.۵۶
عمری و پسرش هر دو ثقه و مورد اعتمادند.هر چه رسانند از طرف من میرسانند و هر چه گویند از من است.به حرف آنان گوش بده و از آنان پیروی کن که آنان ثقه و امین منند.
علیرغم مخافتهایی که از ناحیه برخی غلات با وی صورت گرفته، اکثریت شیعیان پیروی از او را گردن نهاده و هرگز در عدالت وی تردیدی به خود راه ندادهاند.۵۷او تا سال ۳۰۵ هجری در قید حیات و رابط امام(ع)در میان مردم بوده و کنترل و هدایت وکلای آن حضرت در بلاد اسلامی را به عهده داشت و در طول مأموریت او توقیعاتی ناظر بر تأیید سفارت وی از ناحیه مقدسه صادر گردید.۵۸به نوشته شیخ طوسی او تألیفاتی در حدیث نیز داشته که به دست حسین بن روح و سپس ابو الحسن سمری رسیده است.۵۹
*۳-ابو القاسم حسین بن روح(رض)
سومین نایب خاص حضرت بقیه اللّه(عج)بوده که از معتمدین ابو جعفر عمری و از نزدیکان وی در بغداد به شمار میرفته است.۶۰ابو جعفر با ارجاع مراجعین به حسین بن روح زمینه جانشینی وی را فراهم آورده و در واپسین روزهای حیات به دستور حضرت ولی عصر(عج)او را به عنوان جانشین خود معرفی کرد و پس از آن شیعیان برای تحویل اموال به وی رجوع میکردند.۶۱اقبال در«خاندان (۵۵)-غیبت طوسی،ص ۲۱۹٫
(۵۶)-همان.
(۵۷)-همان،ص ۲۲۱٫
(۵۸)-همان،ص ۲۲۰٫
(۵۹)-همان،ص ۲۲۱،و شرح حال او را در تنقیح المقال،ج ۳،ص ۱۴۹ ببینید.
(۶۰)-غیبت طوسی،ص ۲۲۳٫
(۶۱)-همان،ص ۲۲۴-۲۲۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۴)
________________________________________
نوبختی»اخبار مفصلی درباره حسین بن روح آورده و او را از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی دانسته است و این بدان دلیل است که وی را قمی نیز خواندهاند.۶۲وی از اصحاب امام عسکری(ع)بوده و با حضور جمعی از بزرگان شیعه در بغداد مانند ابو علی بن همام،ابو عبد اللّه بن محمد الکاتب،ابو عبد اللّه الباقسطانی،ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی،ابو عبد اللّه بن الوجناء و عدهای دیگر به جانشینی ابو جعفر عمری معرفی شده است.۶۳
ام کلثوم دختر ابو جعفر ضمن روایتی نقش برجسته حسین بن روح در زمان پدرش ابو جعفر و موقعیت بلند او را در میان شیعیان به تفصیل توضیح داده است.۶۴
وی همچنین در دورانی که آل فرات متصدی مقام وزارت مقتدر عباسی و از هواداران شیعیان بودند،در دستگاه خلافت نفوذ پیدا کرده بود،اما پس از روی کار آمدن حامد بن عباس که با مخالفان شیعه هماهنگی میکرد،طبعا مشکلاتی برای حسین بن روح ایجاد شده است.از سال ۳۱۱ که حامد بن عباس روی کار آمد تا سال ۳۱۷ که حسین بن روح از زندان رها شد،گزارش دقیقی از زندگی او در دست نیست.فقط میدانیم که وی از سال ۳۱۲ تا ۳۱۷ در زندان به سر میبرده است.۶۵و پس از آن تا شعبان سال ۳۲۶-که درگذشت-از موقعیت والایی در بغداد برخوردار بود.و به دلیل نفوذ آل نوبخت در دستگاه حکومتی کسی مزاحم وی نبوده است.
اقبال مینویسد:ابو القاسم حسین بن روح به تصدیق مخالف و موافق از فهمیدهترین و عاقلترین مردم روزگار بوده است.۶۶
*۴-ابو الحسن علی بن محمد سمری(رض)
او چهارمین و آخرین نایب امام زمان(عج)است که به دستور آن حضرت و توسط (۶۲)-خاندان نوبختی،ص ۲۱۳-۲۱۴٫
(۶۳)-غیبت طوسی،ص ۲۲۶-۲۲۷٫
(۶۴)-همان،ص ۲۲۷٫
(۶۵)-ر ک:خاندان نوبختی،ص ۲۱۷-۲۱۸٫
(۶۶)-همان،ص ۲۲۱٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۵)
________________________________________
حسین بن روح به جانشینی وی منصوب شد و تا سال ۳۲۹ مجموعا در حدود سه سال نیابت خاص آن حضرت را بر عهده داشت.ابو الحسن اصلا اهل یکی از روستاهای اطراف بصره بود،بنا به نقل برخی از مورخین بسیاری از اعضای خاندان او همچون حسن و محمد فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره املاک زیادی داشتند،آنها نیمی از درآمد این املاک را وقف امام عسکری(ع) کرده بودند که آن حضرت همه ساله درآمد آن را دریافت و با ایشان مکاتبه میکردند.۶۷
در واقع مهمترین تحولی که در دوره سمری رخ داد توقیعی از حضرت بقیه اللّه(عج)حاوی پیشگویی دربارهء مرگ قریب الوقوع این نایب بود که چند روز پیش از درگذشت وی از ناحیه مقدسه صادر شد.متن این توقیع آغاز غیبت کبری را حکایت میکرد.اینک متن مزبور:
بسم اللّه الرحمن الرحیم
یا علی بن محمد السمری أعظم اللّه أجر إخوانک فیک فإنّک میّت ما بینک و بین ستّه أیّام، فاجمع أمرک و لا توص إلی أحد فیقوم مقامک بعد وفاتک فقد وقعت الغیبه التّامه فلا ظهور إلا بعد إذن اللّه-تعالی ذکره-و ذلک بعد طول الأمد و قسوه القلوب و امتلا الأرض جورا و سیأتی لشیعتی من یدّعی المشاهده،ألا فمن ادّعی المشاهده قبل خروج السفیانی و الصیحه فهو کذّاب مفتری و لا حول و لا قوه إلاّ باللّه العلی العظیم.۶۸
خداوند به برادرانت در فقدان تو پاداش بزرگی عطا فرماید،تو تا شش روز دیگر رحلت خواهی کرد کارهایت را جمع و جور کن و به هیچ کس به عنوان جانشین خود وصیت نکن. اکنون زمان غیبت کبری فرا رسیده و من بجز با اجازه خدا ظهور نخواهم کرد و آن پس از مدتی طولانی و زمانی خواهد بود که دلهای مردم در نهایت قساوت و روی زمین پر از بیداد و ستم باشد.کسانی پیش شیعیان ما مدّعی ارتباط و دیدار با من خواهند شد.ناگفته نباید گذاشت که هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی-که از علائم ظهور است-چنین ادعایی کند (۶۷)-اثبات الوصیه،ص ۲۴۶-۲۴۷،به نقل تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم،ص ۲۱۰٫
(۶۸)-غیبت طوسی،ص ۲۴۳٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۶)
________________________________________
دروغگویی بیش نخواهد بود.
این توقیع اصولی کلی دوره جدید را خاطر نشان کرد و در کنار سایر توقیعات و احادیثی که پیش از آن از ائمه شیعه صادر شده بود راه نوینی را برای شیعیان ترسیم کرد.
مروری بر اقدامات نواب در ارتباط با شیعیان
کلیه کارهای نواب خاصه حتی در امور جزئی و جاری در شعاع رهنمودها و دستورهای امام زمان(عج)انجام میگرفت،بنابراین ما بایستی مرور خود را بر اساس مطالبی که در توقیعات صادره از ناحیه مقدسه آمده ارزیابی کنیم،گر چه بسیاری از آنها-اگر زمانی هم گردآوری شده-متأسفانه هم اکنون در دسترس ما قرار ندارد.
اقدامات نوّاب را در چند جهت میتوان مورد بررسی قرار داد:
ما پیش از این در شرح حال بیشتر ائمه هدا(ع)این مسئله را دنبال نموده و خاطر نشان کردهایم که یکی از اساسیترین محورهای مبارزات فرهنگی و سیاسی آن بزرگواران،مبارزه با انشعابات درونی تشیع و در رأس آنها غلات بوده است.
از جمله غلاتی که در این دوره پیدا شدند یکی محمد بن نصیر مؤسس نصیریه بود که در زمان امام هادی(ع)و پس از آن ادعاهای غلوآمیزی از وی بر سر زبانها افتاد،شیخ طوسی میگوید:او در زمان نایب دوم،عقاید غلوّآمیزی نظیر عقاید غلات پیشین از قبیل اعتقاد به ربوبیت ائمه و جواز نکاح با محارم را رواج میداد.ابو جعفر او را مورد لعن و نفرین قرار داده و از وی بیزاری جست.پیروان او پس از وی به سه فرقه تقسیم شدند که البته چندان دوامی نیاوردند.۶۹
از دیگر کسانی که در ابتدا از فقهای امامیه و از وکلای ائمه محسوب میشد محمد بن علی شلمغانی بود.وی با وجود سمتی که داشته به دلایل جاهطلبانهای (۶۹)-همان،ص ۲۴۴-۲۴۵٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۷)
________________________________________
به سوی غلوّ کشیده شد و مخصوصا به نظریه حلول تکیه فراوانی کرد.او میکوشید برخی از زیردستان خود را که بنو بسطان بودند فریب داده و لعن و طردهای حسین بن روح را درباره خود چنین توجیه کند که چون او اسرار را درک کرده و اکنون به افشای آن میپردازد،این چنین مورد طرد قرار میگیرد.۷۰
بنا به نقل شیخ طوسی او میپنداشت روح رسول خدا(ص)در کالبد نایب دوم و روح امیر المؤمنین علی بن ابیطالب(ع)در بدن نایب سوم و روح فاطمه زهرا(س)در ام کلثوم دختر ابو جعفر نایب دوم حلول کرده است.حسین بن روح این عقیده را کفر و الحاد آشکار میدانسته و توجه مردم را به نیرنگ و فریبکاری او جلب میکرد و عقایدش را از بافت عقائد نصارا در رابطه با حضرت مسیح و معتقدات حلاج اعلام فرمود.۷۱وی برای بیاعتبار ساختن شلمغانی تلاش زیادی کرد.در نهایت نیز توقیع امام زمان(عج)بر این مجاهدات او مهر تأیید نهاد.۷۲
در عین حال شگردهای شلمغانی برای مدتی توانست برای امامیه مشکلاتی ایجاد کند.بدون تردید او و همکارانش یکی از مهمترین اسباب بدنامی برای شیعیان را فراهم آوردند.غیر از اشخاص معینی که رهبری غلات را بر عهده داشتند، گاه و بیگاه در میان توده شیعیان نیز عقاید غلو گونهای بروز میکرد.در روایتی که شیخ طوسی نقل کرده در اینباره چنین آمده است:جماعتی از شیعیان بر سر اینکه آیا خدا توانایی خلق کردن و روزی دادن را به ائمه هدا(ع)اعطا کرده یا نه با هم اختلاف کردند.گروهی آن را مجاز دانسته و گروه دیگر بر بطلان آن حکم کردند.بالأخره به ابو جعغر نایب دوم رجوع کرده و از او خواستند تا توقیعی در این مورد از حضرت ولی عصر برای آنها بیاورد.جواب امام(ع)چنین بود:
إنّ اللّه تعالی هو الّذی خلق الأجسام و قسّم الأرزاق لأنّه لیس بجسم و لا حالّ فی جسم لیس کمثله شیء و هو السمیع العلیم و أما الأئمه علیهم السلام فإنّهم یسألون اللّه
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۸)
________________________________________
تعالی فیخلق و یسألونه فیرزق ایجابا لمسألتهم و إعظاما لحقّهم.۷۳
همه اشیاء را خدا آفریده و روزی را او تقسیم میکند؛زیرا او نه جسم است و نه در جسمی حلول میکند.او را انبازی نیست و همو شنوا و بیناست.اما ائمه هدا(ع)از خدا میخواهند و او برای اجابت درخواست و بزرگداشت حق آنان میآفریند و روزی میدهد.
بدین ترتیب روشن میشود که بحث و جدل دربارهء عقاید غلوآمیز در آن زمان به طور جدی مطرح بوده و یکی از وظایف خطیر نواب حل این مشکلات و مبارزه بیامان با اندیشههای انحرافی و غلات بوده است.
*ب-رفع شک و تردیدهای موجود درباره حضرت مهدی(عج)
یکی از اقدامات حساس نواب خاصه آن بود که از راههای مختلف بویژه به وسیله پیشگوییهایی،شک و تردیدهایی موجود درباره وجود مقدس امام زمان(عج)را از میان بردارند.این تلاشها بیشتر در دوران نایبان اول و دوم انجام شده و پس از آن نیز کماکان تا پایان غیبت صغری مسائلی در این زمینه مطرح میشده است.
در میان توقیعاتی که هم اکنون از آن حضرت در دست است تعدادی درباره همین مسئله است،به نقل از شیخ طوسی در مان ابن ابی غانم قزوینی و جماعتی از شیعیان بحثی در گرفت،او اصرار میورزید که امام یازدهم فرزندی نداشته است. بناچار شیعیان نامهای به«ناحیه مقدسه»فرستاده و از حضرت بقیه اللّه(عج)جواب خواستند تا بدین وسیله به بحث و جدل در این باره فیصله داده شود.در جواب نامهای به خط آن حضرت صادر شد که در آن ضمن مروری بر اصل مسئله امامت و ولایت و اشاره به ائمه پیشین چنین آمده بود:گمان میبرید که خدا پس از امام یازدهم دینش را باطل ساخته و رابطه مابین خود و مردم را قطع کرده است؟نه،چنین نیست و تا قیام قیامت نیز چنین نخواهد بود.و به دنبال آن درباره ضرورت غیبت و لزوم مخفی ماندن آن حضرت از چشم ستمکاران مطالبی عنوان شده است.۷۴
روایت دیگری از توقیع نسبتا مفصلی حکایت دارد که پس از ادعای (۷۳)-غیبت طوسی،ص ۱۷۸٫
(۷۴)-همان،ص ۱۷۳-۱۷۴٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۳۹)
________________________________________
جانشینی امام عسکری(ع)از طرف جعفر کذّاب از ناحیه مقدسه صادر شده و در آن نیز ضمن مروری بر مسئله امامت ائمه هدا(ع)و علم و عصمت آنان و اشاره به ناآگاهی جعفر از حلال و حرام و عدم تشخیص حق از باطل و محکم از متشابه، سؤال شده که وی در چنین شرایطی چگونه مدعی امامت شده است.۷۵
تردید محمد بن ابراهیم بن مهزیار در این زمینه که پدرش از وکلای امام یازدهم بود،پس از دریافت نامهای از امام زمان(عج)برطرف شد.۷۶در این زمینه روایات دیگری نیز وارد شده است۷۷از جمله روایتی است حاوی توقیعی که حضرت مهدی(عج)در آن ضمن اثبات وجود مقدس خود در برابر شکّاکان به پارهای مسائل فقهی پاسخ داده است.۷۸چنانکه قبلا اشاره کردیم،نوّاب خاصّه با اینکه بر اثبات وجود امام دوازدهم اصرار داشتند،از شیعیان میخواستند که در مورد شناخت مشخصات آن حضرت اصرار نورزند و این رویه به دلیل حفظ امنیت امام(ع)اتخاذ شده بود.
*ج-سازماندهی وکلا
سیاست تعیین وکیل به منظور اداره امور نواحی مختلف و ایجاد ارتباط میان شیعیان و امامان از زمان ائمه پیشین معمول بود.پس از آغاز غیبت،تماس مستقیم وکلا با امام زمان(عج)قطع شد و به جای آن محور ارتباط،نایب خاصی بود که آن حضرت تعیین فرموده بود.مناطق شیعهنشین تقریبا مشخص بود و بنا به ضرورت د هر منطقه وکیلی تعیین میشد و گاهی تعدادی از آنها که در مناطق کوچکتری انجام وظیفه میکردند تحت سرپرستی وکیل دیگری قرار میگرفتند که پیش از غیبت از طرف امام وقت و در زمان غیبت به وسیله نایب خاص برای آنان تعیین میشد.این وکیلان اموالی را که بابت وجوه شرعی از مردم میگرفتند به طرق گوناگون پیش نایب خاص در بغداد میفرستادند و آنها نیز وجوه رسیده را طبق دستور حضرت (۷۵)-همان،ص ۱۷۴-۱۷۶٫
(۷۶)-کافی،ج ۱،ص ۵۱۸٫
(۷۷)-همان،ص ۵۱۸-۵۱۹٫
(۷۸)-همان،ص ۱۷۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۰)
________________________________________
ولی عصر(عج)در موارد معینی مصرف میکردند.در مواردی امکان داشت برخی از وکلا برای یک بار به ملاقات امام زمان(عج)شرفیاب شوند،چنانکه محمد بن احمد قطّان از وکلای ابو جعفر نایب دوم به ملاقان آن حضرت نائل شد.۷۹ولی این ملاقاتهای بسیار نادر به هیچوجه به معنی ارتباط مستقیم آنان با امام نبود بلکه معمولا با اشراف نایب خاص انجام وظیفه میکردند.به روایت احمد بن متیل قمی،ابو جعفر ده وکیل در بغداد داشت که نزدیکترین آنها به وی حسین به روح بود که بعدها به عنوان نایب سوم از جانب حضرت ولی عصر(عج)تعیین شد.۸۰از دیگر نزدیکان وی جعفر بن احمد بن متیل بود که بسیاری از بزرگان شیعه بر این باور بودند که وی به جانشینی ابو جعفر تعیین خواهد شد.
روایتی حاکی از این است که مردم در برابر اموالی که به وکیلان میدادند قبوضی از آنان دریافت میکردند.ولی از نایب خاص هرگز قبض و سندی مطالبه نمیشد.بنابراین وقتی که ابو جعفر نیابت خاصه ابن روح را اعلام کرد دستور داد از وی درخواست قبضی نشود.۸۱وکیلانی در اهواز،سامرا،مصر،حجاز،یمن و نیز در مناطقی از ایران مانند خراسان،ری،قم و…بودند که اخبار آنها به طور جسته گرخته دربارهء مسائل و موضوعات دیگری در«غیبت طوسی»و«اکمال الدین» آمده است.
*د-مخفی نگاه داشتن امام زمان(عج)
از روایاتی که در دست است چنین بر میآید که امام در عراق،مکه و مدینه بوده و به نحوی زندگی میکرد که نایب خاص میتوانست با وی ملاقات کند.حتی گاهی از دیگر اصحاب نیز کسانی میتوانستند به حضور آن حضرت شرفیاب شوند چنانکه درباره محمد بن احمد قطّان گذشت.همچنین زمانی که ابو طاهر محمد بن علی بن بلال در نیابت ابو جعفر عمری دچار تردید شد،ابو جعفر او را به (۷۹)-اکمال الدین صدوق،ص ۴۴۲٫
(۸۰)-غیبت طوسی،ص ۲۲۵٫
(۸۱)-همان،ص ۲۲۵-۲۲۶٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۱)
________________________________________
حضور امام برد تا خود از زبان آن حضرت نیابت او را بشنود و آنگاه در یک گردهمآیی عمومی از وی اعتراف گرفت که حضرت قائم(عج)دستور فرموده شیعیان وجوهات خود را تحویل ابو جعفر بدهند.۸۲
با تمام این احوال،پنهان نگاه داشتن امام(ع)و مشخصات وی یکی از وظایف اساسی نوّاب خاصّه بوده است.
هنگامی که حسین بن روح نوبختی افتخار نیابت امام(عج)را پیدا کرد یکی از بزرگان امامیه به نام ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی در بغدا سکونت داشت و از مقام والایی برخوردار بود.پس از تعیین ابن روح به نیابت خاصّه شخصی از ابو سهل،حکمت این انتخاب را جوبا شد.ابو سهل در پاسخ گفت:کسانی که او را به این مقام برگزیدهاند از ما بیناترند؛زیرا کار من مناظره با خصم و بحث و گفتگو با آنان است اگر من مکان آن حضرت را مانند ابو القاسم میدانستم شاید در تنگنای بحث و محاجّه،او را به خصم مینمودم ولی ابو القاسم اگر امام را زیر دامن خود پنهان داشته باشد هرگز به کسی نشان نمیدهد اگر چه او را با مقراض قطعه قطعه کنند.۸۳
افشای نام مقدس آن حضرت در غیبت کبری جایز نیست
روایات زیادی دلالت بر آن دارد که خواندن آن حضرت به نام مقدیش روا نیست. اینکه آیا این رویه یک اقدام سیاسی مقطعی بوده یا اینکه نام بردن از آن بزرگوار تا ظهور وی همچنان بر حرمت خود باقی خواهد ماند،منشأ اختلاف نظرهایی در میان فقها و مورخین گشته است.این روایات را علامه مجلسی ضمن بابی به نام«باب النهی عن التسمیه»یکجا آورده است.۸۴
از عبد اللّه بن جعفر حمیری روایت شده:همراه احمد بن اسحاق پیش عثمان بن سعید اولین نایب امام قائم(عج)رفته بودیم که خطاب به عثمان بن سعید (۸۲)-غیبت طوسی،ص ۲۶،به نقل تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم،ص ۱۶۶٫
(۸۳)-غیبت طوسی،ص ۲۵۵،به نقل خاندان نوبختی،ص ۲۱۷٫
(۸۴)-بحار الانوار،ج ۵۱،ص ۳۰-۳۴ و ر ک:کافی،ج ۱،ص ۳۳۲-۳۳۳؛میرداماد در«شرعه التسمیه»بیست حدیث در این زمینه نقل کرده است.
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۲)
________________________________________
چنین گفتم:میخواهم همانند ابراهیم که تنها برای اطمینان قلبی خود از خدا سؤال کرد،پرسشی کنم.سپس سؤال کردم:آیا شما حضرت صاحب الامر را دیدهاید؟
گفت:آری،پرسیدم:نامش چیست؟او جواب داد:«إیاک أن تبحث عن هذا فإنّ عند القوم إنّ هذا النسل إنقطع».۸۵
هرگز از این موضوع سؤال نکن؛زیرا این قوم[حکومت]بر این باورند که رشته این نسل،قطع شده است.
از این روایت بخوبی میتوان فهمید که بنی عباس هنگامی که اطمینان یافتند امام عسکری(ع)فرزندی ندارد خود را از پیگیری این امر راحت ساختند و این خود به نفع امام(ع)و شیعیان تمام شد.
در توقیعاتی که در طول غبت صغری از طرف حضرت ولی عصر(عج) صادر شده تصریح شده:ملعون است کسی که نام مرا در محافل بر زبان آورد.۸۶ این امر حتی از زمان امام هادی(ع)مطرح بوده و به دستور آن حضرت مقرر شده بود تنها گفته شود:الحجّه من آل محمد(ص).۸۷
شیخ صدوق اعتقاد صریح خود را دائر بر عدم جواز تسمیه حتی پس از ذکر روایت معروف«لوح»بیان داشته است.۸۸
اربلی پس از اشاره به روایات نهی از تسمیه حضرت مهدی و تصریخح به کنیه آن وجود مقدس میگوید:شیعیان در دوران غیبت اول(صغری)از آن حضرت به«ناحیه مقدسه«تعبیر میکردند و این رمزی بود که شیعیان با آن،آن حضرت را میشناختند.رمز دیگر کلمه«غریم»بود که مقصودشان از این کلمه نیز آن حضرت بود.سپس اضافه میکند:تعجب از شیخ طبرسی(طوسی)۸۹و مفید است که پس (۸۵)-بحار،ج ۵۱،ص ۳۳٫
(۸۶)-بحار الانوار،ج ۵۱،ص ۳۳؛اکمال الدین،ج ۲،ص ۴۸۳؛غیبت طوسی،ص ۲۶۲؛إعلام الوری،ص ۴۳۲؛ شرعه التسمیه،ص ۶۰٫
(۸۷)-کافی،ج ۱،ص ۳۳۳٫
(۸۸)-عیون اخبار الرضا،ج ۱،ص ۴۱٫
(۸۹)-احتمالا طوسی درست است؛زیرا آقا بزرگ نیز در نقل این سخن،طوسی آوردذه است ر ک:الذریعه،ج ۴۱، ص ۱۷۸٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۳)
________________________________________
از تأکید بر حرمت تسمیه ذکر کنیه امام مهدی(عج)میگویند:«إسمه إسم النبی(ص)و کنیه کنیته»و آنگاه گمان میبرند که نام و کنیه آن حضرت را فاش نساختهاند.
من بر آنم که این رویه به دلیل تقیه و در زمانی پیش گرفته شده که آن حضرت تحت تعقیب بوده و خطراتی بر امنیت جانی ایشان وجود داشته است،اما اکنون دیگر چنین نیست.۹۰
این مسئله در میان علمای شیعه مورد اختلاف بوده و بعدها میرداماد جواب استفتائی در اینباره۹۱کتابی به نام«شرعه التسمیه فی النهی عن تسمیه صاحب الزمان صلوات اللّه علیه و علی آبائه الطاهرین و عجل اللّه فرجه»نگاشته و در آن با تمسک به اطلافات موجود در روایات نهی از تسمیه،پیرامون این مسئله داد سخن داده است.۹۲علامه آقا بزرگ از کتاب دیگری در اینباره به نام«کشف التعمیه فی جواز التسمیه»از شیخ حر عاملی نام برده است.۹۳از عنوان کتاب بخوبی روشن میشود که شیخ حر طرفدار جواز تسمیه بوده است نه حرمت آن و بر همین اساس بود که کتاب خود را در رد«شرعه التسمیه»نوشت.از پارهای روایات که قبلا بدانها اشاره کردیم به وضوح فهمیده میشود که تنها مشکلات سیاسی،انگیزه عدم جواز تسمیه در آن دوره بوده است،چنانکه در روایتی که کمی پیش ارائه کردیم تصریح شده که نایب اول امام(ع)به حمیری فرمود:سؤال از نام آن حضرت بر شما حرام است؛زیرا سلطان بر این باور است که امام یازدهم در گذشته در حالی که فرزندی از خود بر جای نگذاشته و به همین جهت میراثش تقسیم شده است…اگر نام وی فاش شود آنها او را تحت تعقیب قرار میدهند،۹۴با (۹۰)-کشف الغمّه،ج ۲،ص ۵۱۹-۵۲۰٫
(۹۱)-به نوشته میرلوحی:بر سر این مسئله میان شیخ بهائی و میرداماد بحث بود تا آنجا که میرداماد این رساله را نوشت،ر ک:فوائد الرضویه،ص ۴۲۲٫
(۹۲)-ر ک:الذریعه،ج ۱۴،ص ۱۷۸-۱۷۹،این کتاب با تصحیح جناب آقای استادی توسط مهدیهء میرداماد در اصفهان چاپ شده است.
(۹۳)-الذریعه،ج ۱۸،ص ۲۳،در این باب رسالههای دیگری نیز تألیف شده که در گزارشی در مقدمه آقای استادی بر«شرعه التسمیه»آمده است.
(۹۴)-کافی،ج ۱،ص ۳۳۰٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۴)
________________________________________
این حال برای روشن شدن دقیق این موضوع باید به متونی که اختصاصا در این باب نوشته شده است مراجعه کرد و مسئله را تحت بررسی قرار داد.
سیرت امام مهدی علیه السلام
پس از ارائه آنچه که به اختصار در شرح احوالات امام زمان علیه السلام آوردیم، مناسب میدانیم به عنوان حسن ختام این مجموعه بخشی از روایاتی را که درباره سیرت امام زمان علیه السلام پس از ظهور است نقل کنیم.در اینباره آنچه را که استاد محمد رضا حکیمی در کتاب پرارج«خورشید مغرب»آورده است عینا نقل کرده و علاوه بر محتوای این روایات،از قلم ادیبانه استاد نیز بهره میگیریم:
أ-سیرت دینی
مهدی(عج)در برابر خداوند و جلال خداوند،فروتن است،بسیار فروتن،همچون عقاب،به هنگامی که بال خویش فرو گشاید،و سر به زیر انداخته،از اوج آسمان فرود آید.مهدی،در برابر جلال خداوند اینسان خاشع و فروتن است.خدا و عظمت خدا،در وجود او متجلی است،و همهء هستی او را در خود فرو برده است.۹۵ مهدی(عج)،عادل است و خجسته و پاکیزه.او ذرهای از حق را فرو نگذارد.خداوند دین اسلام را به دست او عزیز گرداند…مهدی،همواره بیم خداوند را به دل دارد،و به مقام تقریبی که نزد خدا دارد مغرور نشود.او به دنیا دل نبندد،و سنگی روز سنگ نگذارد.در حکومت او،به احدی بدی نرسد،مگر آنجا که حد خدایی جاری گردد.۹۶
ب-سیرت خلقی
مهدی(عج)،صاحب حشمت و سکینه و وقار است.مهدی جامههایی درشتناک پوشد،و نان جو خورد.علم و حلم مهدی از همهء مردمان بیشتر است.مهدی،همنام (۹۵)-المهدی الموعود…،ج ۱،ص ۲۸۰ و ۳۰۰٫
(۹۶)-همان.
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۵)
________________________________________
پیامبر است(محمد)،و خلق او،خلق محمدی است.۹۷
مهدی(عج)،در جهان،با مشعل فروزان هدایت سیر کند،و چونان صالحان بزید.۹۸
ج-سیرت عملی
به هنگام رستاخیز مهدی(عج)،آنچه هست،دوستی و یگانگی است،تا آنجا که هر کس هر چه نیاز دارد،از جیب آن دیگری بر دارد،بیهیچ ممانعتی.۹۹
در زمان مهدی،مؤمنان در معاملات از یکدیگر سود نگیرند.۱۰۰کنیهها از دلها بیرون رود،و همه جا را آسایش و امنیت فرا گیرد.۱۰۱
مهدی،بخشنده است،و بیدریغ،مال و خواسته به این و آن دهد.نسبت به عمّال و کارگزاران و مأموران دولت خویش بسیار سختگیر باشد،و با ناتوانان و مستمندان،بسیار دلرحم و مهربان.۱۰۲
علامه المهدیّ،ان یکون شدیدا علی العمّال،جوادا بالمال،رحیما بالمساکین.۱۰۳
مهدی(عج)،در رفتار چنان است که گویی با دست خود،کره و عسل،به دهان مسکینان مینهد.۱۰۴مهدی(عج)،چونان امیر المؤمنین(ع)زندگی کند،نان خشک بخورد،و با پارسایی بزید.۱۰۵
د-سیرت انقلابی
مهدی(عج)،حق هر،حقداری را بگیرد و به او دهد،حتی اگر حق کسی زیر دندان (۹۷)-همان،ج ۱،ص ۲۸۱-۲۸۲ و ۲۶۶ و ۳۰۰٫
(۹۸)-همان.
(۹۹)-الاختصاص،شیخ مفید،ص ۲۴٫
(۱۰۰)-وسائل الشیعه،ابواب تجارت.
(۱۰۱)-بحار الأنوار،ج ۱۰٫
(۱۰۲)-المهدی الموعود…،ج ۱،ص ۲۷۷ و ۲۷۶٫
(۱۰۳)-همان.
(۱۰۴)-همان،ج ۱،ص ۲۹۷٫
(۱۰۵)-الغیبه،نعمانی؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۵۹٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۶)
________________________________________
دیگری باشد،از زیر دندان انسان متجاوز و غاصب بیرون کشد،و به صاحب حق باز گرداند.۱۰۶چون مهدی قیام کند،جزیه برداشته شود،و غیر مسلمانی نماند.او مردم را با شمشیر به دین خدا دعوت کند،هر کس نپذیرد،گردن زند،و هر کس را سرکشی کند،خرد سازد.۱۰۷مهدی(عج)،وارد شهر کوفه شود،و هر منافق و شک باوری را بکشد،و کاخها را ویران سازد،و ارتش مستقر در آنجا را از دم تیغ بگذراند.اینچنین،ظلمه و اعوان ظلمه را بیدریغ بکشد،تا خدا راضی شود و خشنود گردد.۱۰۸ مهدی،مانع الزّکاه را بکشد.زانی محصن را نیز بدون طلب شاهد رجم کند.۱۰۹
زراره بن اعین گوید:«از امام محمّد باقر(ع)پرسیدم:آیا قائم،با مردمان، مانند پیامبر(ص)رفتار کند؟فرمود:هیهات،هیهات!پیامبر با ملایمت با مردم رفتار میکرد،و میکوشید تا محبت مردم را،در راه دین،جلب کند و تألیف قلوب نماید. امّا قائم با شمشیر و قتل با مردم روبرو شود.خدا به او اینگونه امر کرده است، که بکشد و توبهای از کسی نپذیرد.وای به حال کسی که با مهدی بر سر ستیز آید.۱۱۰مهدی،فقط و فقط شمشیر بشناسد.او از کسی توبه نپذیرد،و در راه اجرای حکم خدا و استقرار بخشیدن به دین خدا،به سخن کسی گوش ندهد،و نکوهش احدی را نشنود.۱۱۱
هـ-سیرت سیاسی
به هنگام حکومت مهدی(عج)،حکومت جبّاران و مستکبران،و نفوذ سیاسی منافقان و خائنان،نابود گردد.۱۱۲شهر مکه،قبلهء مسلمین،مرکز حرکت انقلابی مهدی شود.نخستین افراد قیام او،در آن شهر،گرد آیند،و در آنجا به او بپیوندند.
(۱۰۶)-المهدی الموعود…،ج ۱،ص ۲۷۹،۲۸۲-۲۸۳٫
(۱۰۷)-همان.
(۱۰۸)-الارشاد،مفید؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۳۸٫
(۱۰۹)-اکمال الدین؛بحارر الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۲۵٫
(۱۱۰)-الغیبه،نعمانی؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۵۳٫
(۱۱۱)-همان.
(۱۱۲)-المهدی الموعود،ج ۱،ص ۲۵۲٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۷)
________________________________________
مهدی(عج)،به نفوذ یهود و مسیحیت در جهان خاتمه دهد.از غار انطاکیّه، تابوت سکینه را بیرون آورد.نسخهء اصلی تورات و انجیل در آن است.و بدینگونه در میان اهل تورات با تورات،و در میان اهل انجیل با انجیل حکم کند،و آنان را به متابعت خویش فرا خواند.برخی به او بگروند.۱۱۳با دیگران جنگ کند،و هیچ صاحب قدرتی و صاحب مرامی(چه از اهل کتاب و چه از دیگر مسلکها و مرامها) باقی نماند،و دیگر هیچ سیاستی و حکومتی،جز حکومت حقّهء اسلامی و سیایت عادلهء قرآنی،در جهان جریان نیابد.بدینگونه حکومت مهدی،شرق و غرب عالم را فرا گیرد.عیسی(ع)از آسمان فرود آید،و پشت سر مهدی(عج)نماز گزارد،و فریاد زند که:«در بیت المقدس را باز کنید!»در را باز کنند.در این میان،دجّال با هفتاد هزار یهودی مسلّح پدیدار شود…و چون عیسی آهنگ کشتن دجال کند،دجال بگریزد.عیسی بگوید:من تو را با یک ضربت بکشم و چنین شود.او را بگیرد و بکشد.یهودیان در گوشه و کنار،و در پناه هر سنگ و درخت و جانور و چیز دیگری پنهان شوند.اما همه چیز به سخن آید و بانگ بردارد:ای بندهء مسلمان خدا،اینجا یک یهودی است بیا و او را بکش.۱۱۴!و اینچنین جهان از وجود یهود پاک گردد.آری،چون مهدی(عج)قیام کند،زمینی نماند،مگر اینکه در آنجا گلبانگ محمدی:«اشهد ان لا الاّ اللّه،و اشهد انّ محمّدا رسول اللّه»بلند گردد.۱۱۵
و-سیرت تربیتی
در زمان حکومت مهدی(عج)،به همهء مردم،حکمت و علم بیاموزند،تا آنجا که زنان در خانهها،با کتاب خدا و سنّت پیامبر،قضاوت کنند.۱۱۶در آن روزگار قدرت عقلی تودهها تمرکز یابد.مهدی،به تأیید الهی،خردهای مردمان را به کمال رساند،و در (۱۱۳)-همان،ج ۱،ص ۲۵۴-۲۵۵٫
(۱۱۴)-همان،ج ۲،ص ۵،۷٫
(۱۱۵)-تفسیر عیاشی؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۴۰٫
(۱۱۶)-بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۵۲٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۸)
________________________________________
همگان فرزانگی پدید آورد.۱۱۷در روزگار ظهور دولت مهدی،عیب و آفت از شیعه برطرف گردد،و دلهای آنان چون پارههای پولاد شود.یک مرد،به نیرو،چون چهل مرد باشد.و حکومت و سروری روی زمین به دست آنان.۱۱۸
ز-سیرت اجتماعی
چون مهدی(عج)در آید-پس از سختیها که افتد، جنگها که رود-ظلم و ستم را براندازد،و سراسر زمین را از عدل و داد بیاکند.هیچ جای در زمین باقی نماند، مگر اینکه از برکت عدل و احسان او فیض برد و زنده شود،حتی جانوران و گیاهان نیز از این برکت و عدالت و داد و نکویی بهرهمند گردند.۱۱۹و همهء مردم،در زمان مهدی،توانگر و بینیاز شوند.۱۲۰
عدالت مهدی چنان باشد،که بر هیچ کس،در هیچ چیز،به هیچگونه،ستمی نرود.نخستین نشانهء عدل او آن است که سخنگویان حکومت او،در مکه،فریاد زنند:«هر کس نماز فرضیهء خویش را،در کنار حجر الأسود و محل طواف،خوانده است،و اکنون میخواهد نماز نافله بخواند،به کناری رود،تا حق کسی پایمال نگردد،و هر کس میخواهد نماز فریضه بخواند،بیاید و بخواند».۱۲۱
ح-سیرت مالی
همهء اموال جهان،در نزد مهدی(عج)گرد آید،آنچه در دل زمین است و آنچه بر روی زمین.آنگاه مهدی به مردمان بگوید:«بیایید!و این اموال را بگیرید!اینها همان چیزهایی است که برای به دست آوردن آنها،قطع رحم کردید و خویشان خود رارنجاندید،خونهای بناحق ریختید، مرتکب گناهان شدید.بیایید و بگیرید!».
پس دست به عطا گشاید،چنانکه تا آن روز کسی آنچنان بخشش اموال (۱۱۷)-اصول کافی،ج ۱،کتاب العقل،حدیث ۲۱٫
(۱۱۸)-خصال صدوق؛خرائج راوندی؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۱۷،۳۳۵٫
(۱۱۹)-بحار الأنوار،ج ۱۰٫در اینباره روایات بسیار است و معروف.
(۱۲۰)-بحار الأنوار،ج ۵۱،ص ۱۴۶٫
(۱۲۱)-کافی،ج ۴،ص ۴۲۷٫
نور علم » شماره ۴۸ (صفحه ۴۹)
________________________________________
نکرده باشد.۱۲۲در زمان مهدی(عج)،زمین محصول بسیار دهد،و مال و خواسته همی خرمن شود.هر کس نزد مهدی آید و گوید:«به من مالی ده!»،مهدی بیدرنگ بگوید:«بگیر».۱۲۳
مهدی(عج)،اموال را،به صورت مساوی،میان همگان تقسیم کند.۱۲۴و کسی را بر کسی امتیاز ندهد.۱۲۵
ط-سیرت اصلاحی
مهدی(عج)،فریادرسی است،که خداوند او را بفرستد،تا به فریاد مردم عالم برسد.در روزگار او،همگان به رفاه و آسایش و وفور نعمتی بیمانند دست یابند،حتی چهارپایان فراوان گردند،و یا دیگر جانوران،خوش و آسوده باشند.زمین گیاهان بسیار رویاند.آب نهرها فراوان شود.گنجها و دفینههای زمین و دیگر معادن استخراج گردد.۱۲۶
در زمان مهدی،آتش فتنهها و آشوبها بیفسرد،رسم ستم و شبیخون و غارتگری بر افتد،و جنگها از میان برود.۱۲۷
مهدی(عج)،مردم جهان را،از آشوبی بزرگ و همهگیر و سردرگم نجات بخشد.۱۲۸
در جهان،جای ویرانی نماند،مگر آنکه مهدی(عج)آنجا را آباد سازد.۱۲۹
یاران قائم به سراسر جهان پا نهند،و همه جا قدرت را در دست گیرند.همه کس و همه چیز مطیع آنان شوند،حتی درندگان صحرا و مرغان شکاری،همه و (۱۲۲)-علل الشرایع صدوق؛بحار الأنوار،ج ۵۱،ص ۲۹٫
(۱۲۳)-کشف الغمّه اربلی؛کفایه الطالب کنجی شافعی؛بحار الأنوار،ج ۵۱،ص ۸۸٫
(۱۲۴)-فصل سیزدهم کتاب خورشید مغرب،عنوان تساوی در اموال را نیز ملاحظه کنید.
(۱۲۵)-المهدی الموعود،ج ۱،ص ۲۶۴،۲۷۵،۲۷۷،۲۸۵،۲۸۷،۲۸۸،۳۱۱،۳۱۸؛و ج ۲،ص ۱۱٫
(۱۲۶)-همان.
(۱۲۷)-همان.
(۱۲۸)-همان.
(۱۲۹)-همان. همه،رضا و خشنودی آنان را بطلبند.شادی و شادمانی یافتن به این پیام آوران دین و صلاح و عدالت،تا بدانجاست که قطعهای از زمین بر قطعهای دیگر مباهات کند که یکی از یاران مهدی بر آنجا پا نهاده است.۱۳۰هر یک از یاران قائم،به نیرو، چون چهل مرد باشد،و دل آنان،مانند پارههای پولاد.اگر کوههایی از آهن بر سر راه آنان پیدا شود،آنها را بشکافند.یاران قائم،شمشیرهای خویش را بر زمین ننهند،تا اینکه خدای عز و جل راضی شود-لا یکفّون سیوفهم،حتی یرضی اللّه عزّ و جلّ.۱۳۱
آری،هنگامی که جهان را فتنه و آشوب آکنده سازد،و همه جا راغارتگری و فساد و ستم بپوشد،خداوند مصلح بزرگ را بفرستد،تا دژهای ضلالت و گمراهی را از هم فرو پاشد،و فروغ توحید و انسانیت و عدالت را،در دلهای تاریک و سنگ شده،بتاباند.۱۳۲و سرانجام،دربارهء سیرت اصلاحی مهدی(عج)،به سخنان علی(ع)میرسیم،در«نهج البلاغه»:شهادت پدر،در حق پسر:
«چون مهدی درآید،هواپرستی را به خداپرستی باز گرداند،پس از آنکه خداپرستی را به هواپرستی باز گردانده باشند.رأیها و نظرها و افکار را به قرآن باز گرداند،پس از آنکه قرآن را به رأیها و نظرها و افکار خود بازگردانده باشند…او عمّال و کارگزاران را مؤاخذه کند.زمین آنچه را در اعماق خویش دارد برای وی بیرون دهد،و همهء امکانات و برکات خویش را در اختیار او گذارد.آنگاه است که مهدی به شما نشان دهد که سیرت عدل کدام است،و زنده کردن کتاب و سنّت چیست؟».۱۳۳
ی-سیرت قضایی
در قضاوتها و احکام مهدی،و در حکومت وی،سر سوزنی ظلم و بیداد بر کسی (۱۳۰)-اکمال الدین؛بحار الأنوار،ج ۵۲،ص ۳۲۷٫
(۱۳۱)-همان.
(۱۳۲)-المهدی الموعود…،ج ۱،ص ۳۱۰٫
(۱۳۳)-نهج البلاغه،چاپ فیض الاسلام،ص ۴۲۴-۴۲۵٫ نرود،و رنجی بر دلی ننشیند.۱۳۴مهدی(عج)،بر طبق احکام خالص دینی(بدون توجه به آراء و افکار دیگران و فقها و علمای مذاهب)،حکم و حکومت کند.۱۳۵
مهدی،میزان عدل را،در میان مردم نهد،و بدینگونه هیچ کس نتواند به دیگری ستمی کند.۱۳۶
مهدی،قضاوتی جدید آورد…۱۳۷مهدی،به حکم داود و آل داود حکم کند، و از مردم بنیّه و شاهد نطلبد.
شیخ مفید،میگوید:«چون قائم آل محمد(ص)قیام کند،مانند حضرت داود(ع)،یعنی بر حسب باطن،قضاوت کند،و بیهیچ نیازی به شاهد حکم دهد. خداوند حکم را به او الهام کند،و او بر طبق الهام الهی حکم کند.مهدی،نقشههای پنهاهی هر گروه را بداند و به آنان آن نقشهها را بگوید.مهدی،دوست و دشمن خود را،با نگاه،بشناسد.»۱۳۸
(۱۳۴)-المهدی الموعود…،ج ۱،ص ۲۸۰،۲۸۳-۲۸۴٫
(۱۳۵)-همان.
(۱۳۶)-همان.
(۱۳۷)-الغیبه،نعمانی،بحار الانوار،ج ۵۲،ص ۳۴۹ و ۳۵۴٫
(۱۳۸)-الارشاد،ص ۳۶۵-۳۶۶٫
رسول جعفریان