قواعد عربی ۳۸

    در قواعد این درس ( درس چهارم ) با اسم فاعل و اسم مفعول در ثلاثی مجرد و مزید  و نحوه ی ساخت آنها ، آشنا می شویم.

۱)اسم فاعل :  همانند فاعل بر کننده ی کار دلالت و بر دو نوع است .

    الف) اسم فاعل در ثلاثی مجرد ،                              ب) اسم فاعل در ثلاثی مزید

الف) ساخت اسم فاعل در ثلاثی مجرد :

اسم فاعل در ثلاثی مجرد بر وزن فاعل « فاعل » می آیند ، مانند : کاتِبٌ ، قاسِمٌ ، طاهِرٌ ، غالبٌ ، دافِعٌ ، سابِغٌ  .

ب) ساخت اسم فاعل ثلاثی مزید :

اسم فاعل در ثلاثی مزید به شرح زیر ساخته می شوند :

۱-  فعل مضارع ثلاثی مزید ( باب های مختلف) را در نظر می گیریم .

۲-  به حرف مضارعه ، « میم مضموم » ( مـُـ ) در اول فعل می گزاریم .

       حرف ما قبل آخر  « مکسور » ــِــ  می شود :  مانند :

یُحْسِنُ = مُـحسِن  ،  یُدافِعُ =  مُدافِـعُ    ،  یُحَدِّثُ =  مُحَدِّثُ                              

  نکته مهم : اسم فاعل ها ( ثلاثی مجرد و مزید ) در عربی قابل صرف اند و شش صیغه دارند ، اینک هر کدام را جداگانه صرف می کنیم.

 صرف اسم فاعل در ثلاثی مجرد

صرف اسم فاعل در ثلاثی مزید

۲-  « اسم مفعول » همانند مفعول کلمه ای است که کار بر روی آن واقع می شود و بر دو نوع است:

             الف) اسم مفعول ثلاثی مجرد                   ب) اسم مفعول ثلاثی مزید

الف) ساخت اسم مفعول درثلاثی مجرد : اسم مفعول در ثلاثی مجرد بر وزن مفعول « مفعول » می آیند ، مانند : مَکْتوبٌ ، مَقْسومٌ ، مَحْمودٌ ، مَغْلوبٌ ، مَعْلومٌ .

 ب) ساخت اسم مفعول درثلاثی مزید : اسم مفعول در ثلاثی مزید به شرح زیر ساخته می شوند :

۱- فعل مضارع ثلاثی مزید ( باب های مختلف ) را در نظر می گیریم .

۲- به حرف مضارعه ،« میم مضموم » ( مـُـ ) در اول فعل می گزاریم .

۳- حرف ما قبل آخر را « مفتوح » ــَــ  می کنیم ، مانند :

یُحْسِنُ = مُحْسَنُ    ،  یُرْسِلُ   =   مُرْسَلُ   ،  یُقَدِّسُ =  مُقَدَّسٌ

  نکته مهم : اسم مفعول ها ی( ثلاثی مجرد و مزید ) در عربی مانند اسم فاعل قابل صرف اند و دارای شش صیغه ( ساخت ) می باشند ، توجه کنید :

 صرف اسم مفعول در ثلاثی مجرد

صرف اسم فاعل در ثلاثی مزید

نکته ی مهم: به یاد داشته باشیم که:

۱-      برای ساختن اسم فاعل و اسم مفعول ثلاثی مجرد ، نیاز به تمرین « وزن کلمات » داریم ، زیرا اسم فاعل ثلاثی مجرد ، بر وزن فاعل و اسم مفعول ثلاثی مجرد بر وزن مفعول می آید.

۲-اسم فاعل ثلاثی مجرد از فعل « نَصَرَ » می شود:  ناصِر

اسم فاعل ثلاثی مجرد از فعل « کَتَبَ » می شود : کاتِب

۳- اسم مفعول ثلاثی مجرد از فعل «  نَصَرَ  » می شود : مَنْصُور

اسم مفعول ثلاثی مجرد از فعل « کَتَبَ » می شود : مَکْتُوب

   ۴- مشتقات ( اسم های مشتق ) که عبارتند از : اسم فاعل ، اسم مفعول ، اسم زمان ، اسم مکان ، صفت مشبهه ، اسم مبالغه ، اسم تفضیل ، همگی از خانواده ی فعل به شمار می آیند؛ یعنی ، اصل آنها از ریشه فعل است.

   ۵- بحث جامد و مشتق در اصطلاح علم صرف معمولاً مربوط به « اسم » است ؛ یعنی ، فقط در اسم ها ، جامد و مشتق داریم و فعل و حرف جامد و مشتق ندارند.

   ۶- حرف زاید اسم فاعل ثلاثی مجرد ( الف ) و حروف زاید اسم مفعول ثلاثی مجرد ( م ــ و ) است.

۷- ملاک جامد یا مشتق بودن کلمات این است که هر گاه کلمات ریشه ی فعلی داشته باشند « مشتق » و اگر ریشه ی فعلی نداشته باشند « جامد » محسوب می شوند .

۸- اسم فاعل ها و اسم مفعول ها ی زیر را در فارسی نیز معمولاً به کار می بریم :

اسم فاعل :  ناشِر ‌‌، ناصِر ، غالِب ، مُعَلِّم ، مُدَرِّس  و . . .

اسم مفعول :  مَنشور ، مَنْصور ، مَغلوب ، مُقَدَّس ، مُکَرَّم .

۹- همه ی اسم ها جامدند ، مگر آن ها که جزء مشتقات ( اسم فاعل ، اسم مفعول ، اسم زمان ، اسم مکان ، صفت مشبهه ، اسم مبالغه ، اسم تفضیل ) باشند.