سِتَروَن کردن یا استریل کردن (cetarvan)(به انگلیسی: sterilization) فرایندی است که میکروارگانیسمها و عوامل انتقال دهنده آن‌ها از جمله قارچ، باکتری٬هاگ باکتری و ویروس را از سطح اجسام از بین می‌برد. فراینداستریل کردن بسته به جنس تجهیزات نیازمند به استریلیزاسیون شامل روش‌های گرمایی‌خشک(فوور)، گرمایی‌مرطوب(اتوکلاو)، شیمیایی، رادیواکتیو(پرتوگاما) و فیلتراسیون می‌شوند. استریل یا سترون به معنی کاملاً عاری از باکتری یا قارچ یا ویروس یا دیگر میکروارگانیسمهای بیماری‌زا و غیربیماری‌زا (در مورد اشیای بی‌جان) است. هدف از استریل کردن جلوگیری از انتقال عفونت است.
تعریف استریلیزاسیون در پزشکی با محیط و مواد غذایی متفاوت است. ضریب SAL*[۳] سطح اطمینان استریل بودن را نشان می‌دهد. در علم پزشکی {\displaystyle {SAL.}10^{-6}} یعنی از ۱۰۰۰۰۰۰ ذره موجود در بسته استریل اگر یک میکروارگانیسم زنده وجود داشته باشد، آن استریل محسوب می‌گردد. در مواد غذایی و محیط این عدد بیشتر است.
محتویات
- ۱ضد عفونی کردن
- ۲روش‌های استریلیزاسیون
- ۳روش‌های‌استریلیزاسیون‌حرارتی
- ۳.۱گرمای خشک
- ۳.۲گرمای مرطوب
- ۴روش‌های‌استریلیزاسیون شیمیایی
- ۴.۱مواد بهداشتی
- ۴.۲مواد شیمیایی
- ۵نکاتی که در اجرای یک برنامهٔ ضدّعفونی می‌بایست مدّنظر قرار گیرد
- ۶ویژگی ماده ضدعفونی‌کننده ایدئال
- ۷فیلتراسیون (Filtration)
- ۸سترون نمودن وسایل خاص
- ۹پانویس
- ۱۰جستارهای وابسته
- ۱۱منابع
- ۱۲پیوند به بیرون
ضد عفونی کردن
ضد عفونی کردن از بین بردن باکتری یا قارچ یا ویروس یا دیگر میکروارگانیسمهای بیماری‌زا در سطح وسایل و تجهیزات مختلف است. در عمل ضدعفونی معمول که توسط موادی همچون الکل، هیپوکلریت سدیم و پوویودین یددار اجام می‌گیرد همه اجزاء میکروارگانیسم از جمله اندواسپور یا پریون‌ها کشته نمی‌شوند و در کارهای حساس مانند جراحی، دندانپزشکی و غیره از روش استریل کردن استفاده می‌شود.[۵][۶] سطح ضدعفونی به انواع سطح بالا، سطح متوسط و سطح پایین تقسیم می‌شوند.
روش‌های استریلیزاسیون
روش‌های رایج سترون کردن عبارتند از:
- روش حرارتی به وسیله دستگاه‌های مانند اتوکلاو و فور در این روش از تأثیر گرما و فشار بخار آب برای کشتن میکروارگانیسمها استفاده می‌شود.
- روش شیمیایی به وسیله مواد ضدعفونی‌کننده مانند آب اکسیژنه و انجام واکنش‌های شیمیایی (مانند رادیکالهای آزاد) برای سترون کردن بهره می‌بریم.
- روش پرتودهی به وسیله تابش پرتو گاما، پرتو ایکس و پرتو فرابنفش.
- روش فیلتراسیون برای مایعات استفاده شده و شامل عبور دادن مایع از فیلترهای ریزبافت می‌باشد.
روش‌های‌استریلیزاسیون‌حرارتی
گرمای خشک
برای لوازم شیشه‌ای و فلزاتی چون پنس به کار می‌رود شامل:
- سوزاندن: وسایل کثیف مانند باند زخم و… را با آتش می‌سوزانیم.
- حرارت مستقیم: توسط شعله چراغ وسایلی مانند پنس و آنس را استریل می‌کنیم.
- شعله پاشیدن: با شعله دادن به دهانه ارلن و لوله آزمایش سبب کم شدن آلودگی می‌شود.
۴. دستگاه فور: با تنظیم حرارت خشک ۱۸۰–۱۶۰ درجه سانتی گراد در این دستگاه، پس از ۲ ساعت وسایل استریل می‌شود. فور برای استریل کردن پلیت‌های شیشه‌ای، پیپت‌ها، لوله‌های آزمایش، لوازم دندانپزشکی، سرسوزن، سرنگ شیشه‌ای، ابزارهای جراحی تیز و ظریف کاربرد دارد و سبب خوردگی، زنگ زدگی و کند شدن لبه تیز وسایل نمی‌شود. وسایل دیگری مثل پارافین، ژل، پودر و غیره که امکان استریل شدن به وسیله گرما را ندارند به این طریق استریل می‌شوند.
گرمای مرطوب
گرما همراه رطوبت برای استریل استفاده می‌شود و شامل:
۱. جوشاندن: یکی از قدیمیترین روش‌های استریل است که اطمینان چندانی ندارد. در ظرفی مقداری آب ریخته و اشیاء را در آن قرار داده و مدت ۲۰–۱۰ می‌جوشانیم.
۲. تندالیزاسیون: برای استریل موادی که در دمای بالای ۱۰۰ تخریب می‌شوند بکار می‌رود. برای سترون کردن مواد پروتئینی، سرم‌ها و واکسن‌ها به کار می‌رود. در سه روز متوالی ماده مورد نظر را به مدت نیم ساعت در گرما قرار می‌دهیم و بعد در دمای ۳۷ درجه جهت رشد اسپور باکتری قرار می‌دهیم.
۳. پاستوریزه‌کردن: برای از بین میکروارگانیسمها بیماری‌زا در فراورده‌هایی که ماهیتشان نباید تغییر کند.
۶۶–۶۳درجه سانتی گراد به مدت ۳۰ دقیقه.
۷۸–۷۶ درجه سانتی گراد به مدت ۱۵دقیقه.
۴. روش UHT: گرمای بسیار شدید در زمان بسیار کوتاه. از این روش در استریل کردن شیر استفاده می‌شود.
روش‌های‌استریلیزاسیون شیمیایی
برای استریل کردن اشیایی که ضدعفونی آن‌ها با حرارت مشکل یا غیرممکن است معمولاً از مواد شیمیایی استفاده می‌شود. تعداد بیشماری از مواد شیمیایی در غلظتهای مناسب قادر به کشتن یا متوقف کردن میکروارگانیسم می‌باشند.
عواملی که در مؤثر بودن مواد ضدعفونی‌کننده دخالت دارند عبارتند از:
- غلظت ماده ضدعفونی‌کننده
- مدت زمانی که ماده ضدعفونی‌کننده در برابر باکتری یا اشیای آلوده قرار می‌گیرد.
- تعداد و نوع باکتری
- ساختمان شیمیایی ماده ضدعفونی‌کننده
خانم‌های خانه‌دار نباید فراموش کنند شیشه‌هایی که برای مربا استفاده می‌کنند باید استریل شده باشد.
مواد بهداشتی
ٌ* دترجنت‌ها: انواع شوینده و پاک‌کننده با مکانیسم تخریب غشای سلولی. کلرید بنزوالکونیوم از دترجنتهای کاتیونیک است که در آنتی سپتیک‌های پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- صابون‌ها: املاح سدیم و پتاسیم اسیدهای چرب با زنجیره بلند با مکانیسم اختلال در عمل غشای سلول و افزایش تراوایی آن
مواد شیمیایی
- الکل‌ها مانند محلول ۷۰ درصد آبی اتیل الکل یا ایزوپروپیل با مکانیسم بازدارنده فعالیت آنزیمها یا دناتوره کردن پروتئین
- فنل‌ها مانند فنل، کروزل، لیزول … غلظتهای بالای ۲–۱٪ محلول آبی با مکانیسم پایین آوردن کشش سطحی و دناتوره کردن پروتئین
- یونهای فلزات سنگین مانند ترکیبات جیوه مثل مرکورکروم با غلظتهای پایین با مکانیسم اتصال و حذف گروه‌های سولفیدریل آنزیمها، کوآنزیمها و پروتئین‌ها را تخریب می‌کند.
- عوامل اکسیدان مانند آب اکسیژنه، هالوژن‌ها (ید، آب ژاول..) با مکانیسم اکسیده کردن گروه سولفیدریل
- عوامل الکیله‌کننده مانند فرمالدئید (محلول آبی ۳۷ درصد فرمالین) با مکانیسم جایگزینی گروه آلکیل با هیدروژن آزاد در مولکول‌های پروتئین آن‌ها را دناتوره کرده یا گروه‌های فونکسیونل موجود در پروتئین را غیرفعال می‌کنند.
- عوامل شیمی درمانی مانند آنتی‌بیوتیکهای باکتریوسید یا باکتریواستاتیک مکانیسمهای عمل متفاوتی دارند.
نکاتی که در اجرای یک برنامهٔ ضدّعفونی می‌بایست مدّنظر قرار گیرد
- نوع استفاده از ضدعفونی‌کننده (antiseptic) باید متناسب با شرایط، زمان و نوع وسیله باشد.
- خصوصیات ضدعفونی‌کننده مورد استفاده: غلظت – دما – Ph – نوع میکروارگانیسم و …
- عوامل زیست‌محیطی
- سلامتی و ایمنی پرسنل؛ بعضی از ترکیبات می‌تواند برای پرسنل ایجاد مشکل کند. (عوامل جهش زا)
- نوع میکروارگانیسم هدف
ویژگی ماده ضدعفونی‌کننده ایدئال
- وسیع الطیف باشد و انواع باکتریها و میکروارگانیسمها را از بین ببرد.
- غیر سمی باشد.
- سریع الاثر باشد و در کم‌ترین زمان عوامل عفونی را از بین ببرد.
- محرک پوست، چشم و تنفس نباشد.
فیلتراسیون (Filtration)
ساختمان شیمیایی بعضی از مواد مثل ویتامینها، آنتی‌بیوتیکها در اثر حرارت تغییر می‌یابند بنابراین از این روش برای استریلیزاسیون محلول‌ها استفاده می‌شود. در روش فیلتر، محلول یا مایع مورد نظر را از روی صافی دارای منافذ بسیار کوچک عبور می‌دهند. چون باکتریها از منافذ صافی بزرگترند، در روی صافی باقی می‌مانند و از مایع استریل جدا می‌گردند.
غشای فیلترهایی که در باکتریولوژی مورد استفاده قرار می‌گیرند از جنس پلاستیک یا سلولز بوده که در آن سوراخ‌های بسیار ریزی در حدود mµ۴۵/۰ تعبیه شده‌است. وجود سوراخ‌های بسیار ریز مانع عبور باکتریها از فیلتر می‌گردد ولی مایکوپلاسما و ویروسها از آن عبور می‌کنند و این عمل تضمین‌کننده استریلیزاسیون نمی‌باشد. محلول‌هایی از قبیل سرم خون و مواد قندی به این روش استریل می‌شوند. انواع فیلترها شامل: Procelain – Chamberland- Berkefield – Seitz – Sintered glass
سترون نمودن وسایل خاص
وسایل پارچه‌ای: پارچه را می‌توان در داخل بیکس قرار داد یا آن‌ها را در یکپارچه دو لایه (شان) پیچیده و برای استریل نمودن به اتوکلاو فرستاد. دقت شود که بسته زیاد محکم نبا شد تا فشار بخار آب بتواند به درون آن نفوذ کند و از تست اتوکلاو نیز باید استفاده نمود.
وسایل پلاستیکی: اشیای پلاستیکی را که نمی‌توان جوشاند باید در محلول ضدعفونی قرار داد بدین صورت که پس از شستن درب آن‌ها را با دقت بسته و سپس آن‌ها را در محلول دتول ۴۰ × ۱ قرار می‌دهند (دتول ۴۰ × ۱ یعنی (۳۹ قسمت آب یک قسمت دتول) و بسته به نوع عفونت زمان آن را کم و زیاد می‌کنند مثلاً برای یک بیمار عفونی که از کیف آب گرم استفاده نموده بهتر است کیف را بمدت ۴ ساعت در دتول ۴۰) قرار دهند. پس از گذشت مدت زمان لازم کیف را از داخل محلول ضدعفونی خارج نموده و آن را با آب و صابون شسته و خشک می‌کنند.
وسایل لعابی :چون در فور خراب می‌شود بهتر است از اتو کلاو استفاده شود. (ابتدا آب سرد و سپس آب گرم) در ضمن اگر گرفتگی داشت آن را با استیله رفع می‌کنند. (در داخل سوزنها سیمهای بسیار نازکی به نام استیله وجود دارد که قبل از مصرف برداشته می‌شود. برای بازکردن مجرای سوزن هم از آن استفاده می‌شود) سوزنها را می‌توان بو سیله اتوکلاو نیز استریل نمود.