قواعد عربی ۳۷

قواعد درس سوم از کتاب دوم دبیرستان ( تجربی و ریاضی و فنی) :

جمع مونث سالم         و        اسماء ممنوع من الصرف

     در درس قبل با سه نوع علامت های فرعی اعراب ( جمع مذکر سالم  ، اسم مثنی ، اسماء خمسه ) آشنا شدیم. در این درس ، با دو نوع دیگر اعراب فرعی آشنا می شویم .

۴- جمع مونث سالم : جمع مونث سالم فقط دارای علامت ( ات ) می باشد . مانند :  عالماتٌ  معلماتٌ  ،  طالباتٌ و …

هر گاه اسم مفرد مونث با ( ات ) جمع بسته شود به هنگام جمع بسته شدن ( ه ) تای گردآن از آخر اسم مفرد مونث حذف می شود . مانند :

آیهٌ  =  آیاتٌ  …..  تلمیذهٌ  =  تلمیذاتٌ  …..  مومنهٌ  =  مومناتٌ

 در جمع مونث سالم اعراب رفع ( ــُــٌــ ) و جر ( ــِــٍـ ) ، اصلی می باشند .    مانند :

    جاءَتِ الْمُعلِّماتُ  .  معلم های زن آمدند . که «  الْمُعلِّماتُ » فاعل و مرفوع وعلامت رفع آن ضمه ی ظاهری ( اصلی ) می باشد .

    نَظَرْتُ الی الْمعلِّماتِ  .   به معلم های زن نگاه کردم . که  «  الْمعلِّماتِ »  مجرور به حرف جر است وعلامت جر آن کسره ی ظاهری ( اصلی ) می باشد .

وعلامت نصب ( ــَــًـ ) آن ، دیگر با علامت نصب نمی باشد بلکه به نیابت آن علامت ، علامت جر ( ــِــٍـ ) می گیرد . که به آن اعراب نیابی می گویند . مانند :

   رَاَیتُ الْمعلِّماتِ .  معلم های زن را  دیدم . که  « الْمعلِّماتِ »  مفعول به و منصوب است . نتیجه : این که در جمع مونث سالم ، کسره ( ــِـ )  علاوه بر علامت جر بودن ، علامت نصب هم می باشد .

۵- اسماء ممنوع من الصرف یا  اسم های غیر منصرف : به اسم هایی که علامت های تنوین و کسره ( ــِـ ) را بپذیرد . ( منصرف ) می گویند .  مانند : رجلٌ ، سیارهً ، فاکههٍ

     و به اسم هایی که  علامت های تنوین و کسره ( ــِـ ) را نــپذیرد ( غیر منصرف  ، ممنوع من الصرف ) می گویند . مانند : فاطمه ، فلسطین ، ایران ، اَجْـمَل ، فرعون

 در اسم های غیر منصرف علامت رفع ( ـُــٌـ ) و علامت نصب ( ـَــً ) ، اصلی می باشد . مانند :

جاءَتْ فاطمهُ . فاطمه آمد . که « فاطمهُ » فاعل و مرفوع وعلامت رفع آن ضمه ی ظاهری ( اصلی ) می باشد .

   رَاَیتُ فاطمهَ . فاطمه را دیدم . که  « فاطمهَ » مفعول به و منصوب وعلامت نصب آن فتحه ی ظاهری ( اصلی ) می باشد .

وعلامت جر ( ــِــٍـ ) آن ، دیگر با علامت جر نمی باشد بلکه به نیابت آن علامت ، علامت نصب ( ــَــًـ ) می گیرد . که به آن اعراب نیابی می گویند . مانند :

نَظَرْتُ الی فاطمهَ  . به فاطمه نگاه کردم  . که « فاطمهَ » مجرور  و علامت جر ( ــِــٍـ ) آن ، علامت نصب ( ــَــًـ ) می باشد . که نیاباً مجرور است .

اَرْسَلْنا الی فرعونَ رسولاً  . که فرعون مجرور به حرف جر ( الی ) و علامت جر ( ـِــٍ ) آن ، فتحه ( ـَـ ) می باشد .

حالا مهم تریـن اسم های غیر منصرف عبارتند از :

۱- علم مونث : این اسم ها ، همان اسم های خاص ( اشخاص ) مونث هستند . مانند : فاطمه ، مریم ، حمزه ، معاویه ، زینب ، و ….

۲- نام اغلب شهر ها و کشورها مونث می باشند وبه همین جهت می توان آن ها را جزء علم مونث به حساب آورد. مانند: اصفهان ، بغداد ، شیراز ، ایران ، فلسطین ، دمشق ، طهران ، و….

۳- علم غیر عربی : اسم های خاص غیر عربی که از زبان های دیگر وارد زبان عربی شده است . مانند : ابراهیم ، سلیمان ، یوسف ، بهزاد ، داریوش ، بهروز ، خشایار ، و…..

۴- صفت بر وزن «  اَفْعَل » مانند : اَفْضَل ، اَعلَم ، اَجْمُل ، اَحْمَر ، اسود ، اَکبُر ، اَزهَد ، و…..

۵- جمع مکسر بر وزن « مَفاعِل »  و « مَفاعیل » مانند : مساجد ، اَکابر ، معابد ، مشارِب ، مصابیح ، تواریخ ، قنادیل ، مکاتیب ،  و …..

تذکر مهم : اسم های غیر منصرف در دوصورت جر( ــِـ ) آن ها به کسره ( ــِـ ) می باشد و می تواند کسره بپذیرد :  ۱- در صورتی که اسم غیر منصرف ، مضاف قرار بگیرد . مانند :  « اَصبحَ السکّاکی َّ مِنْ اَعْظَمِ عُلَماءِ عصرِهِ » . ( سکاکی از بزرگ ترین دانشمندان زوزگارش شد ) . که « اَعْظَمِ »  اسم غیر منصرف است ولی چون اضافه شده علامت آن ، کسره ( ــِـ ) است .

۲- واگر ( الـ ) بگیرد  علامت جر آن ، کسره ( ــِـ ) است . مانند : « طَلَبَ والِدی مِنْ اَقْرِبائِهِ اَلْمُساعَدَهَ فی جَمعِاَلْمَحاصیلِ » . ( پدرم از نزدیکانش در جمع آوری محصولات درخواست کمک نمود ) . که  « الْمَحاصیل » اسم غیر منصرف است و چون ( الـ ) دارد علامت جر آن ، کسره ( ــِـ ) می باشد  . و نتیجه : این که در اسم های غیر منصرف ، فتحه ( ــَـ )  علاوه بر علامت نصب بودن ، علامت جر ( ــِـ ) هم می باشد .