قواعد عربی ۴۲

 ۱- تعریف ضمیر منفصل ( جدا ) : به ضمیری گفته می شود که به صورت مستقل و جداگانه در اول جمله می آید . مانند :  هُو ، هُما ، هُمْ ، هِیَ ، هُما ، هُـنَّ ، أنْتَ ، أنْتُما ، أنْتُم ، أنْتِ ، أنْتُما ، أنْتِنَّ ، اَنا ، نَحْنُ   و به این ضمیرهای منفصل  ، ضمیر منفصل مرفوعی  می گویند .

 ۲- تعریف ضمیر متصل ( وصل ) : به ضمیری گفته می شود که به صورت متصل وچسبیده به انواع کلمه ( اسم ، فعل ، حرف ) می آید . مانند :  ـهُ ، ـهُـما ، ـهُم ، ـها ، ـهُما ، ـهُنَّ ، ـکَ ، ـکُما ، ـکُم ، ـکِ ، ـکُما ، ـکُنَّ ، ـی ، ـنا   و به این ضمیرهای متصل  ، ضمیر متصل منصوبی و مجروری   می گویند .     مثال برای  ضمیر متصل در اسم و فعل و حرف

در اسم : کِتا بُـنا = کتابـمان    در فعل  : خَلَقَـنا  = آفرید ما را   در حرف : اِلیْـنا = به سوی ما

      مضاف الیه و محلاً مجرور                      مفعول به و محلاً منصوب                          محلاً مجرور

ضمیر های متصل به دو دسته تقسیم می شوند  :

۱ – ضمیر متصل فاعلی  ( مرفوعی ) ضمیر بارز

۲ – ضمیر متصل منصوبی و مجروری

   ضمیر متصل فاعلی  ( مرفوعی ) همان ضمیر هایی هستند که به فعل های ( ماضی ، مضارع ، امر ، نهی ، و غیره  متصل می شود و از آن پی به تعداد فاعل جمله می بریم . مثلاً  :

   در فعل ماضی : در« ذَهَبـا »  ( ـا )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر دو نفر می باشد و در « ذَهَبوا » ( وا )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر سه نفر می باشد و در دیگر افعال ( ـتا ، ـْنَ ، ـتَ ، ـتُما ، ـتُم ، ـتِ ، ـتُما ، ـتُنَّ ، ـتُ ، ـنا ) همگی ضمیر متصل فاعلی هستند و به این ضمیرهای متصل فاعلی ( ضمیر بارز ) هم می گویند .

    در فعل مضارع :  در« یَذْهَبـانِ »  ( ـا )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر دو نفر می باشد و ( نون ) آن ، نون عوض رفع می باشد  و در « یَذْهَبونَ » ( واو )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر سه نفر می باشد و ( نون ) آن ، نون عوض رفع می باشد  و در دیگر افعال (  انِ  ، ـْنَ  ،  انِ  ، ونَ ،  انِ ، ـْنَ ) همگی ضمیر متصل فاعلی هستند و به این ضمیرهای متصل فاعلی ( ضمیر بارز ) هم می گویند .

   در فعل امر : در« اِذْهَبـا »  ( ـا )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر دو نفر می باشد و در « اِذْهَبوا »

( وا )  ضمیر متصل فاعلی است ونشانگر سه نفر می باشد و در دیگر افعال ( ـی ، ـا ، ـْنَ ) همگی ضمیر متصل فاعلی هستند و به این ضمیرهای متصل فاعلی ( ضمیر بارز ) هم می گویند .

ضمیر مستتر (پنهان )

    تعریف ضمیر مستتر (پنهان ) : به  ضمیری گفته می شود که در بعضی از افعال ماضی و مضارع وامر ونهی و …. پنهان می شود واز سوال کردن فاعل آن پیدا می شود مانند :

    در فعل ماضی : شماره ی ۱  ( ذَهَبَ ) =  رفت   ….    چه کسی ؟  او  یعنی  ( هُوَ ) هم می تواند در فعل به صورت پنهان بیاید وهم می تواند به صورت اسم ظاهر بیاید و درشماره ی ۴  ( ذَهَبَتْ )  =  رفت   ….    چه کسی ؟  او  یعنی  ( هِیَ ) هم می تواند در فعل به صورت پنهان بیاید وهم می تواند به صورت اسم ظاهر بیاید.

    در فعل مضارع :   شماره ی ۱  ( یَذْهَبُ ) =  می رود   ….  چه کسی ؟  او  یعنی  ( هُوَ ) هم می تواند در فعل به صورت پنهان بیاید وهم می تواند به صورت اسم ظاهر بیاید و درشماره ی ۴  ( تَذْهَبُ )  می رود   ….  چه کسی ؟  او  یعنی  =  ( هِیَ ) هم می تواند در فعل به صورت پنهان بیاید وهم می تواند به صورت اسم ظاهر بیاید  .    درشماره ی ۷  ( تَذْهَبُ )  می روی ….  چه کسی ؟  تو  یعنی  =  ( اَنْتَ ) که می تواند در فعل فقط به صورت پنهان بیاید و درشماره ی ۱۳  ( اَذْهَبُ )  می روم ….  چه کسی ؟  من  یعنی  =  ( اَنا ) که می تواند در فعل ، فقط به صورت پنهان بیاید و درشماره ی ۱۴        ( نََذْهَبُ )  می رویم ….  چه کسی ؟  ما  یعنی  =  ( نَحْنُ ) که می تواند در فعل ، فقط به صورت پنهان بیاید

  در فعل امر : شماره ی ۱  (اِذْهَبْ ) =  برو   ….  چه کسی ؟ تو  یعنی  ( اَنْتَ ) که می تواند در فعل ، فقط به صورت پنهان بیاید .

 شاید کمتر عبارتی باشد که در آن « ضمیر » وجود نداشته باشد ، بنا براین باید آموختن ضمیر را جدی بگیریم.

ضمایر منفصل             ضمایر متصل

  با توجه به جدول صرف ضمایر و جدول صرف فعل های ماضی، مضارع و امر در این صفحه بعد ، به نکات زیر توجه کنید :

۱) ضمایر منفصل منصوب نیز دارای ۱۴ صیغه می باشند که امسال فقط چهار صیغه ، از آنها را می خوانیم.

۲) در صیغه ی اول فعل های ماضی و مضارع ضمیر « هُوَ » مستتر است.

۳) در صیغه ی چهارم فعل های ماضی و مضارع ضمیر « هِیَ» مستتر است.

۴) در صیغه ی هفتم فعل های مضارع و امر ضمیر « أنْتَ» مستتر است.

۵) در صیغه ی سیزدهم فعل مضارع ضمیر « أنا » مستتر است.

۶) در صیغه ی چهاردهم فعل مضارع ضمیر « نَحْنُ » مستتر است.

۷) اگر دقت کنید به طور کلی ضمایر متصل فاعلی در پایان فعل ماضی عبارت اند از : (  ـا ، وا ، ـْنَ ،  ـْتَ ، ـتُما ، ـتُم ، ـْتِ  ،  ـتُنَّ ، ـْتُ ، ـْنا )

۸) اگر دقت کنید به طور کلی ضمایر متصل فاعلی در پایان فعل های مضارع و امر عبارت اند از: ( ـا ،  وا ،  ـْنَ  ،  ی ) .

نکته ی مهم : هنگام اتصال فعل به ضمیر متصل « ی » حرف ( نونی )  میان آن دو آورده می شود ، که به این نون ، نون « وقایه » می گویند  مانند :  ضَرَبَ + ی = ضَرَ بَـنی  ، یَنْصُرُ + ی  =  یَنْصُرُنِی

گاهی این نون میان برخی حروف و ضمیر متصل ( ی ) نیز می آید مانند :

  مِن + ی =  مِنْنی =  مِنّی   ،   عَن + ی = عَنْنی   =   عنّی

  ۱) در صیغه ی چهارم فعل ماضی حرف « ـتْ » ضمیر نیست ، بلکه علامت مؤنث است.

  ۲)  صیغه هایی که ضمایر بارز ( آشکار ) ندارند ، ضمایر شان مستتر است.

۳)  حرف نون در پایان صیغه های (۲ ، ۳ ،۵ ، ۸ ، ۹ و ۱۱ ) فعل مضارع ضمیر نیست، بلکه نون اعراب و نشانه حرف فعل مضارع است ( نون عوض رفع ) .