قواعد درس هشتم از کتاب دوم دبیرستان
فعل‌ها از جهت « فاعل » بر دو نوع‌اند :
۱) فعلی که فاعل و انجام دهنده‌ی آن مشخص است، فعل معلوم ( مبنی للمعلوم ) نام دارد. ۲ ) فعلی که فاعل و انجام‌دهنده‌ی آن مشخص نیست، فعل مجهول ( مبنی للمجهول ) نام دارد.
نکته‌ی مهم۱ : در زبان فارسی فعل‌ها را می‌توان با فعل کمکی « شد » و مشتقات آن مجهول کرد . صفت مفعولی + مشتقات شدن = فعل مجهول
کودک غذا خورد مجهول غذا خورده شد .
باغبان نهال را کاشت مجهول نهال کاشته شد .
دانش‌آموز کتاب خرید مجهول کتاب خریده شد .
در عبارات سمت راست ، فاعل‌ها و انجام دهندگان کار « معلوم » هستند ولی در عبارات سمت چپ فاعل‌ها و انجام‌دهندگان کار « مجهول » می‌باشند.
نکته‌ی مهم۲ : در زبان عربی مجهول کردن فعل‌ها ، قاعده‌ی خاصی دارد که باید دقیقاً آنها را بیاموزیم .
روش مجهول کردن فعل‌های ماضی و مضارع
مجهول فعل ماضی در زبان عربی : ۱ ) به عین‌الفعل یعنی دومین حرف اصلی « کسره ــِـ » می‌دهیم .
۲ ) حروف متحرک ما قبل عین‌الفعل را ( مضموم ــُـ ) می‌کنیم . مانند : نَصَرَ : ( یاری کرد ) نُصِرَ ( یاری شد ) ، خَلَقَ : ( آفرید ) خُلِقَ : ( آفریده شد ) ، إحْتَرَمَ : ( احترام کرد ) اُحْتُرِمَ : ( احترام شد )
مجهول فعل مضارع در زبان عربی : ۱ ) به عین‌الفعل یعنی دومین حرف اصلی « فتحه ــَـ » می‌دهیم . ۲ ) فقط حرف مضارعه را ( مضموم ــُـ ) می‌کنیم . مانند : ینْصُرُ : ( یاری می‌کند ) ینْصَرُ : (یاری می‌شود ) ، یخْلُقُ : ( می‌آفریند ) یخْلَقُ : ( آفریده می‌شود )
یحْتَرِمُ : ( احترام می‌کند ) یحْتَرَمُ : ( احترام می‌شود )
نکته‌ی مهم۳ : می‌دانیم در جملاتی که فعل آنها مجهول است ، فاعل مشخص نیست و حذف می‌شود ، بنابراین کلمه‌ای دیگر را باید جانشین فاعل نمود تا فعل مجهول را به آن نسبت دهیم و آن کلمه « مفعولٌ‌به » است که در جملات مجهول « نایب فاعل » نامیده می‌شود . مفعولٌ‌به جمله‌های معلوم در جملات مجهول « نایب فاعل » نامیده می‌شود.
نکته‌ی مهم۴ : برای مجهول کردن یک جمله باید مراحل زیر با به ترتیب انجام دهیم .
۱- فعل معلوم را مجهول کنیم حالا ماضی یا مضارع باشد .
۲- فاعل ، که بعد از فعل معلوم آمده است را حذف می کنیم .
۳- « مفعولٌ به » که منصوب ــَــًـ می باشد را مرفوع ــُــٌـ می کنیم و آن را به جای فاعل حذف شده قرار می دهیم و این کلمه ، نایب فاعل گفته می شود .
۴- مطابقت مؤنث یا مذکر بودن فعل مجهول با کلمه‌ی بعد از خود ، یعنی « نایب فاعل » را انجام می دهیم . مانند :
خَـلَـقَ الـلّـهُ الْـإِنسانَ ضعیفاً مجهول خُــلِــقَ الْإِنسانُ ضَعیفاً.
فعل معلوم فاعل مفعولٌ به فعل مجهول نایب فاعل
یرْزُقُ الـلّـهُ الشَّـــهــیدَ عِنْدَهُ مجهول یرْزَقُ الـــشَّــهیدُ عِنْدَ رَبِّهِ .
فعل معلوم فاعل مفعولٌ به فعل مجهول نایب فاعل
برای یادگیری بهتر به نکات زیر توجه کنید :
الف) چون مفعولٌ به در جملات مجهول جانشین فاعل می‌شود ، به آن « نایب فاعل» می‌گویند.
ب ) بعد از حذف فاعل در جملات معلوم ، « نایب فاعل » جای آن را می‌گیرد .
ج ) « نایب فاعل » اعراب فاعل را گرفته و مثل فاعل « مرفوع » می‌شود.
د) بعد از حذف فاعل حتماً باید فعل جمله از نظر مذکر و مونث بودن از نایب فاعل تبعیت کند . مانند : یسْقی اَلشُّهداءُ شَجَرهَ الثَّورهِ بِالدَّمِ . جمله معلوم
تُسْقَی شَجَرهُ الثَّورهِ بِالدَّمِ . جمله مجهول
فعل مجهول مونث نایب فاعل مونث
توجه : چون نایب فاعل مونث است ، فعل مجهول هم به صورت مونث آمده است .
نایب فاعل نیز مانند فاعل سه نوع است .
انواع نایب فاعل : ۱) اسم ظاهر ۲ ) ضمیر بارز ۳ ) ضمیر مستتر